Soft power: onderschat de invloed van burgers niet

In het kort: 

• Het MAGA-beleid van president Trump tast de “soft power” van de VS aan.
• Burgers in de wereld reageren met kopersstakingen en boycotten op Trump’s beleid.
• Wereldwijde vrede verlangt evenwicht tussen cijfers en waarden, tussen hoofd en hart.

Decennialang waren de Verenigde Staten in staat om het gedrag van anderen zodanig te beïnvloeden, dat zij de uitkomst kregen die zij wensten. De VS kunnen dat nog steeds als geen ander, maar onder president Trump neemt die zogenoemde “soft power”  wel snel af - met grote gevolgen voor de wereld. 

Op de Global Soft Power Index staan de Verenigde Staten nog altijd nummer één, maar de neergang is ingezet. Veelzeggend is dat China nu Groot-Brittannië heeft ingehaald en als nummer twee op de ranglijst staat. Die positionering van China onderstreept dat de twee landen in toenemende mate met elkaar concurreren om de vraag wie de hegemonie van de 21 eeuw zal zijn. 

Tweede Amerikaanse revolutie 

President Trump en zijn getrouwen denken dat deze positie te behouden is door een zogenoemde “tweede Amerikaanse revolutie” te forceren. Daarbij komt het er op neer de belangen van de Verenigde Staten centraal te stellen. Dat wil men bereiken door een re-allocatie van financiële en beleidsmatige doelstellingen, hetgeen gepaard gaat met forse bezuinigingen. Maar ook door vrij baan te geven aan techbedrijven, vooral op het punt van AI, en door het aantrekken van bedrijven om werkgelegenheid en investeringen te stimuleren. 

Dat is mede ingegeven door het inzicht dat de Verenigde Staten al geruime tijd worden geconfronteerd met wat in de wetenschap wel “the imperial overstretch of great powers” wordt genoemd. Daarbij gaat het om hegemonieën die uiteindelijk in verval raken doordat ze steeds minder innovatief en ondernemend zijn en zich steeds meer op behoud richten. Dalende groei en stijgende (begrotings)tekorten en staatsschuld is er een gevolg van. 

Zo is de regering-Trump tit het inzicht gekomen dat de primus inter pares rol van de VS zijn prijs kent. Neem de dollar als ‘s werelds reservemunt. Aan de ene kant vergemakkelijkt die geprivilegieerde positie de financierbaarheid van de Amerikaanse schuld, aan de andere kant zadelt het Amerikaanse bedrijven in het internationale concurrentieveld op met een verhoudingsgewijs een duurdere munt dan die van concurrenten. 

Bovendien is de regering-Trump van oordeel dat het Amerikaanse bedrijfsleven bij zijn export geconfronteerd wordt met relatief hoge importtarieven. Reden voor president Trump om, naar zijn oordeel, een evenwichtigere verdeling van tarieven op te leggen. Tot slot, hebben de VS naar eigen zeggen verhoudingsgewijs veel last van illegale vluchtelingen in het land. De regering heeft aangekondigd ten minste 1 miljoen illegalen per jaar in de VS over de grens te willen zetten. Dat doet zij op hardhandige, brute wijze.

VS dreigt soft power te verspelen

De eenzijdige, harde, confronterende aanpak van de Verenigde Staten heeft veel effect op het aanzien van het land. Zo was het na de Tweede Wereldoorlog - als bevrijder van het nazi-juk - de onaangevochten hegemonie van de wereld. Daarin speelde de zogenoemde “soft power”, die in de jaren tachtig van de vorige eeuw gemunt is door de invloedrijke Amerikaanse wetenschapper Joseph Nye, een belangrijke rol. 

Maar die soft power van de VS neemt door het beleid van de regering-Trump stelselmatig af. Waren de VS decennialang de benchmark voor soft power, inmiddels wordt het land steeds meer geassocieerd met een model dat veel weg heeft van “America First, Last and Only”, schrijft Forum Funds. Deze Amerikaanse beleggingsmaatschappij twijfelt of het land niet veel van zijn economische bondgenoten aan het verliezen is. 

Tegelijkertijd vindt Forum Funds II het nog te vroeg om te kunnen zeggen of de fragiele financiële markten van dit moment aan de regering-Trump te wijten aan. De beleggingsmaatschappij is van oordeel dat dat vooral komt door vergaande marktconcentratie en hoge waarderingen van aandelen. Wel is het zo dat het MAGA-beleid (“Make America Great Again” ) van Trump beleggers wereldwijd onzeker maakt. 

Dat gaat bovendien gepaard met toenemende weerzin. Zo trekken beleggers geld terug uit de Verenigde Staten, staat de dollar onder druk en stellen ondernemers hun investerings- en financieringsplannen voor expansie naar en in de VS uit. Ook zoeken landen elkaar op om een gezamenlijke vuist te maken, zoals dat bij voorbeeld geldt voor de BRICS-landen. Daarin speelt China als politieke en ideologische uitdager van de VS een centrale rol.

De burger wordt zich bewust van ‘zijn macht’ 

Tegelijkertijd realiseren burgers zich ook dat zij óók consumenten zijn, wat hen in een door sociale media verbonden wereld talrijke mogelijkheden tot protest en verzet geeft. Het grootste slachtoffer daarvan is tot dusver niet president Trump geweest, maar zijn inmiddels al weer opgestapte „vriend” en financier, Elon Musk. Hij en andere tech-miljardairs komen steeds vaker uit de coulissen om het stuurrad van de politiek in handen te nemen. Dat is wat Musk, de oprichter van Tesla, deed toen hij veel geld stak in de presidentscampagne van Donald Trump en aansluitend kwam helpen om met een heggenschaar door de bezetting van het federale ambtenarenapparaat te komen maaien. Hij deed dat in de rol van adviseur, zodat zijn benoeming niet in het Congres goedgekeurd hoefde te worden. 

Een antwoord op deze coming-out van Musk – ’s werelds rijkste man – liet onder burgers in hun rol van consument of belegger niet lang op zich wachten. Was het Tesla-aandeel eind 2024 nog gestegen met 91 procent, in de daaropvolgende maanden verloor het autoconcern 448 miljard dollar aan beurswaarde, aldus persbureau Bloomberg. Op 6 juni van dit jaar verspeelde het aandeel op één handelsdag zelfs 14%, oftewel 150 miljard dollar van zijn waarde. Begin juli leverde Tesla weer 7% in, toen Elon Musk de oprichting van zijn eigen partij, America Party, bekend maakte. Het kostte de aandeelhouders 68 miljard dollar aan vermogenswaarde. 

Cumulatief heeft Tesla vanaf eind 2024 45% verspeeld, zijnde een beurswaarde van 500 miljard dollar. Musk is met 363 miljard dollar nog altijd de rijkste man op deze planeet, hoewel hij sinds zijn heggenschaarbeleid bij DOGE 123 miljard dolllar aan privévermogen in rook heeft zien opgaan. 

Niet alleen Elon Musk betaalt een hoge prijs voor zijn libertijnse denken, dat doet ook Donald Trump – beter gezegd dat doet ook de Amerikaanse economie en samenleving. Sinds Trump in de machinekamer van de Verenigde Staten druk doende is om zijn MAGA-droom te realiseren, reageren burgers wereldwijd andermaal met hun voeten. Volgens de World Travel & Tourism Council (WTTC) is de VS het enige land van de 184 aangesloten landen dat in 2025 een daling van internationale reizigers te verwerken heeft. 

De economische schade van niet-verkregen inkomsten wordt voor de Amerikaanse economie op 12,5 miljard dollar geschat. Maar daarnaast blijft bovendien de eerder verwachte stijging (9 procent) uit, waardoor de Amerikaanse economie nog eens 16,3 miljard dollar misloopt. Het brengt de geschatte schade aan de economie op 29 miljard dollar. 

Vooral het fors gedaalde bezoek uit Canada, dat door president Trump in het kader van invoertarieven hard op de korrel wordt genomen, doet de economie pijn. In mei daalde het bezoek van Canadezen aan de zuiderburen per auto met 30% en per vliegtuig met 24% in vergelijking tot mei vorig jaar. Canadezen reizen nog wel, maar niet meer naar de VS. “Flyover” is het veelgehoorde refrein. Uit peilingen blijkt dat meer dan 70 procent de Verenigde Staten als een gevaar en een dreiging ziet. 

Markant voorbeeld: Brent Spar

Het meest aansprekende voorbeeld van burgerlijk verzet tot-dan-toe dateert al weer van dertig jaar geleden. Aanleiding was Shell dat op de grenzen van zijn macht stuitte, toen het moest terugkomen op zijn besluit om het olieplatform Brent Spar te laten afzinken. 

Dat gebeurde nadat Greenpeace zeer succesvol bleek te zijn in zijn oproep tot een boycot van Shell-tankstations. Dat werd door consumenten in continentaal Europa massaal nagevolgd. Een vergelijkbare reactie bleef in Groot-Brittannië bleef uit. Maar op 20 juni 1995 maakte Shell zijn capitulatie wereldkundig. De Britse premier John Major Shell noemde de top van het bedrijf, onder wie de Nederlandse CEO, Cor Herkströter, “een stel watjes”. 

Intussen zijn we een paar decennia verder en heeft de almacht van energieconcerns plaats gemaakt voor die van techbedrijven. Zij hebben met president Trump een pact gesloten dat veel weerzin oproept, omdat ethiek er geen onderdeel van uitmaakt. Vooral in Europa is de weerstand groot. Het roept dan ook de zorg op dat de Amerikaanse regering verkiezingen in Europa wil beïnvloeden, met het doel een alliantie van gelijkgestemden te smeden, zoals uit een recent document van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken ook blijkt.

VS-EU: scheiden de wegen zich 

De kans is dan ook aanzienlijk dat de Europese Unie en de Verenigde Staten in de komende tijd verder uit elkaar groeien en de unie in de toepassing van soft power in de wereld een alternatief voor de VS kan worden. Zo is de Europese Unie op het terrein van wet- en regelgeving al lang een voorbeeld voor landen in Azië, Afrika en Oost-Europa. Ook als het om duurzaamheid en vergroening gaat, formuleert de Europese Unie een duidelijk alternatief voor het recht-toe-recht-aan kapitalisme van de VS. Zo presenteerde Brussel afgelopen week een plan om natuurkredieten tot ontwikkeling te brengen in een poging natuur(behoud) te ondersteunen. 

Dat is ook duidelijk de wens van burgers in Europa. Het terugdraaien van klimaatmaatregelen, zoals ook in Europa gebeurt, wordt niet ondersteund door de bevolking. Dat geldt ook voor Nederland. Zo werd in opdracht van het Ministerie van Klimaat en Groene Groei een Participatieve Waarde Evaluatie uitgevoerd onder 2.423 Nederlanders. Bijna alle deelnemers adviseerden maatregelen om CO₂-uitstoot te verminderen. Dat gold ook voor deelnemers die stemmen op partijen als BBB, NSC, PVV en VVD. Tegenstellingen tussen groepen stemmers zijn kleiner dan soms wordt verondersteld. 

Het is één van vele voorbeelden dat er sprake is van een groeiende stroom van mensen die beseft dat de toekomst van de mensheid staat of valt met de harmonie tussen planeet en mens. Het vertrouwen groeit onder transitiedeskundigen dat de zogenoemde kantelpunten ten gunste van vergroening en verduurzaming in de wereld steeds sneller vallen. Dat zou de Europese Unie in staat kunnen stellen om zelfbewust en vol zelfvertrouwen te kiezen voor een visie die neerkomt op het inzicht dat harmonie in het Moederschip Aarde het midden houdt tussen cijfers en waarden, tussen hoofd en hart.