Afbeelding
Piazza Magiore, Bologna.
Hoe keert de verhalenverteller in ons weer terug?
De verhalenvertellers, ken je ze nog? Of anders gezegd: heb je er ooit één ontmoet of aangehoord? Ik wel, maar voor de meest indringende daarvan moet ik wel bijna 40 jaar terug in de tijd. Het was het academisch jaar 1987-1988, toen ik studeerde aan een universiteit in Bologna, bijgenaamd de rode stad.
Daar op Piazza Maggiore (foto), het centraal gelegen plein van de stad, waarvan de oorsprong teruggaat tot 1200, kwamen tegen het einde van de middag de verhalenvertellers bijeen. Het waren vrijwel zonder uitzondering mannen met door het leven getekende koppen, van wie menigeen de dood in de ogen moet hebben gekeken.
Die verhalenvertellers waren partizanen geweest. Zij waren in de tweede helft van de Tweede Wereldoorlog opgestaan tegen de fascisten van Mussolini en de nazis van Hitler. Vanaf 1943 was de strijd bijzonder heftig geweest in Bologna, de stad die ten opzichte van de Po-vlakte strategisch gelegen was. De geallieerden bombardeerden de stad om die reden tot april 1945. Daarbij kwamen 2.000 burgers om - onder wie ook veel partizanen - en werden veel historische gebouwen vernietigd.
Twee keer per week, zo meen ik mij te herinneren, vertelden en bediscussieerden deze helden op Piazza Maggiore hun bijdrage aan de bevrijding van de stad. Hun woorden waren zo authentiek en betekenisvol, dat vele Bolognese - onder wie ook moeders met hun jonge kinderen - kwamen luisteren. Het zijn verhalen geweest die ‘ons in het zijn verankerden, dat wil zeggen ons een plaats toewezen en van het in-de-wereld-zijn een thuis-zijn maakten, doordat ze leven zin, houvast en richting gaven, dat wil zeggen toen leven het zelf vertellen van verhalen was’, zoals de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han dat in zijn meesterlijke essay De crisis van het narratieve beschrijft.
De bijgewoonde gesprekken op dat in de ondergaande zon gevangen plein maakten diepe indruk op mij. De partizanen vertelden soms met betraande ogen, of met een brok in hun keel over het verraad, maar ook over de moed en de solidariteit die in het uur van de waarheid gegeven werd.
Bijzonder aan deze herinnering is dat het leven in die tijd nog een verbale aangelegenheid was. Aan de dis, de stamtafel, maar ook op pleinen zoals in Bologna, werd het verleden in de context van het heden geplaatst. Dat gaf gemeenschaps- en levenszin.
Maar de onttovering, die al in de 19e eeuw door Max Weber werd beschreven, heeft met de digitalisering een versnelling doorgemaakt. ‘Storytelling’ of het ‘narratieve’ zijn als het ware gekaapt. Het zijn begrippen geworden, die - in de ogen van Byung-Chul Han - juist inflatoir worden gebruikt. Dat gebeurt wanneer de verhalen van hun oorspronkelijke kracht, hun gravitatie en hun geheimzinnigheid, ja hun magie hebben verloren. Doordat ze in hun geconstrueerdheid zijn doorzien, raken ze hun intrinsieke waarheidsmoment kwijt. Ze worden zelf als contingent, als inwisselbaar en veranderbaar beschouwd.’
Storytelling is storyselling geworden
Hij voegt eraan toe dat er van de met een commercieel doel geconstrueerde verhalen niets verplichtends, niets bindend meer van uitgaat. Ze verankeren ons niet meer in het zijn. Daardoor leven we - ondanks de hype rond het narratieve - in een post-narratieve tijd. Het is een tijd waarin ‘de behoefte aan narratieve vormen van sluiting’ steeds sterker worden. Denk aan populistische, nationalistische, rechts- extremistische of tribalistische narratieven, die in de ogen van Byung-Chul Han geen sterke bindingskracht hebben.
Het kampvuur is gedoofd en vervangen door het digitale beeldscherm. Daar worden eindeloos stories gedeeld, die het narratieve vacuüm van duizenden jaren wereldgeschiedenis echter niet kunnen vervangen. ‘Ze zijn niets anders dan pornografische zelfrepresentaties of reclames voor zichzelf,’ stelt Byung-Chul Han. Storytelling is, zoals zo veel in het moderne leven, geannexeerd door het kapitalisme - het verhaal heeft nog maar één doel: het stimuleren van het consumentisme. Stories sell. Storytelling is storyselling, concludeert de filosoof.
Het geduld om te luisteren
De informatiemaatschappij met zijn Internet en sociale media, is geen betekenisdrager meer. We zijn uitstekend geïnformeerd, maar richtingloos. Dat komt doordat elkaar geen, of nog maar beperkt verhalen wordt verteld. Maar voegt Byung-Chul Han eraan toe: ‘verhalen verbinden de mensen met elkaar doordat ze het empathisch vermogen bevorderen. Ze stichten een gemeenschap (-). Bovendien veronderstelt het vertellen van verhalen luisteren en diepe aandacht. De vertelgemeenschap is een gemeenschap van luisteraars.’