Als de macht verschuift, verandert het narratief mee

In het kort: 

• Behalve het wereldbeeld verandert ook het heersende narratief snel. 
• Het zelfvertrouwen in “The Global South” neemt toe. Dat geldt ook voor de kritiek op het Westen. 
• Europa moet zich op de toekomst voorbereiden, nu krachtsverhoudingen sterk veranderen.

Het wereldbeeld verandert razendsnel en het heersende narratief volgt in gezwinde spoed. Als dat proces eenmaal is ingezet, dan kan je gaandeweg vrijwel niet meer geloven dat je ooit in het narratief van de oude, teloorgegane wereld hebt geloofd. 

Een enigszins overeenkomstige ervaring had ik rond 1990, toen ik voor het eerst een reis ging maken buiten Europa. Toen we aankwamen op de luchthaven van Jakarta, stuitte ik in de ontvangsthal op een grote kaart van de wereld. In het midden van die kaart was niet de Atlantische Oceaan afgebeeld, met de Verenigde Staten en Europa aan beide zijden, zoals ik gewoon was. Néé, in het hart van deze kaart stond Azië, met de Stille Oceaan, en met drie van de meest volken rijke landen in de wereld: China, India en Indonesië.

Voor mij was de confrontatie met deze, mij volstrekt onbekende kaart van de wereld een life-changing event. Sindsdien heb ik de wereld en haar bewoners nooit meer vanuit het oude vertrouwde, eurocentrische perspectief kunnen zien. Nu, bijna 35 jaar na dato, bewegen de realiteit en het perspectief van een wereldkaart met Azië-Pacific als kloppend hart naar elkaar toe - of, zoals men in China zegt: het land keert terug naar zijn positie van “het rijk van het midden”, zoals het dat vele eeuwen is geweest. 

In de Dikke Van Dale wordt het narratief dat nu mee verandert, gedefinieerd als ‘de als een samenhangend verhaal gepresenteerde ideeën en opvattingen waarmee een politicus, een partij e.d. anderen wil overtuigen’ of algemener: ‘manier waarop iets in woorden wordt gepresenteerd’. 

Een narratief is dan ook doorgaans de bruidsschat die overwinnaars van een conflict of van een veranderend tijdvak krijgen. Het is aan hen te bepalen wat het maatschappelijk samenbindende verhaal is. Vaak, zoals ook het geval is geweest voor Indonesië, zijn de winnaars de goeierikken en de verliezers de slechterikken; de aandacht voor het leed van de één is altijd een veelvoud van de aandacht voor het leed van de ander. Het onrechtvaardige daarbij is dat de media vaak nogal kritiekloos meegaan in dat opgelegde, heersende narratief. 

Als de panelen van de wereldgeschiedenis gaan schuiven, dan blijven de overwinnaars van weleer toch altijd weer (te) lang in dat heersende, maar verkruimelende narratief hangen - zoals Nederland bij voorbeeld deed nadat Indonesië in 1945 de onafhankelijkheid uitriep. 

Ook Europa maakt op dit moment de indruk dat het de rigoreuze perspectiefwijziging in ons wereld-, mens- en zelfbeeld niet wil zien. Daarom maar wat cijfers die de realiteitszin wakker kunnen schudden: slechts 10 procent van de wereldbevolking is wit; rond 2050 is de bevolking van Afrika verdubbeld tot 2,5 miljard mensen en figureert de Europese Unie niet meer in de top 10 van grootste economieën. En tot slot: rond dat jaar zal in Nederland bovendien de helft van de bevolking uit eerste of tweede generatie migranten (kunnen) bestaan. Kunt u zich voorstellen hoe dat - om maar één facet te noemen - het publieke discours in Europa en Nederland zal veranderen? 

‘We moeten ons voorbereiden op de toekomst’ 

Schrijver Adriaan van Dis publiceerde naar aanleiding van zijn in 2023 gegeven Rudy Kousbroek-lezing er een compact, maar confronterend boek over: De kolonie mept terug. Deze week zat hij in het praatprogramma Sophie & Jeroen en had hij zijn gehoor vanaf het eerste begin aan zijn lippen hangen. Van Dis hield de tafelgenoten en de televisiekijker voor dat we de oplossingen voor onze uitdagingen niet in het verleden moeten zoeken, maar dat we ons moeten voorbereiden op de toekomst. 

Behalve dat onze positie relatief verzwakt wordt door een combinatie van vergrijzing en afnemende economische groei, tekent zich elders in de wereld een andere, tegenstrijdige ontwikkeling af: groeiend zelfbewustzijn, zoals goed te zien is in het boek Proud South van trendwatcher Lidewij Edelkoort. Als gevolg van dat groeiende zelfbewustzijn worden ook vragen gesteld over de rol die Europa in het verleden in hun vaderlanden heeft gespeeld. 

Zo hebben West-Afrikaanse landen hun voormalige kolonisator Frankrijk de deur gewezen, en worden de wenkbrauwen gefronst bij het feit dat deze landen Frankrijk schadevergoeding moesten betalen toen het moederland na 1945 vertrok. Ook Nederland liet zijn kolonie - Indonesië - bij de machtsoverdracht een schadevergoeding betalen van 4 miljard gulden, terwijl het zelf - tegen de huidige waarde - meer dan 100 miljard euro aan Indonesië zou hebben verdiend.

‘Kolonisatie was een catastrofe’

‘De schellen vallen je van de ogen’, zei Van Dis in het praatprogramma, nadat hij zich 2 jaar had verdiept in de koloniale periode in Indonesië en andere landen. ‘In één keer horen we nu de stemmen die er altijd geweest zijn. “Moeten we niet eens met elkaar gaan praten…?” zeggen ze in de voormalige koloniën’, zei hij. 

Want was het wel “normaal” dat de lokale vorsten en gezaghebbers plaats moesten maken voor de kolonisatoren uit Europa? En wat te denken van het feit dat de lokale bewoners bovendien de taal van het moederland werd opgedrongen, evenals de financiële- en rechtssystemen uit het verre Europa? Om maar te zwijgen over de uitkomst van de conferentie van Berlijn van 1884-‘85 waar Afrika, zonder rekening te houden met lokale volkeren, culturen en talen, tussen de Europese mogendheden met een lineaal werd opgedeeld.  

Van Dis citeerde in zijn Rudy Kousbroek-lezing uit het werk van de Indiase schrijver Panka Mishra, die op zijn beurt in zijn boek From the Ruins of Empire vele denkers, schrijvers en journalisten citeerde over hun ervaringen ten tijde van 150 jaar kolonisatie. Terwijl de Victoriaanse tijd voor het Westen er één was van voorspoed en zelfvertrouwen, werd deze op het Indiaanse subcontinent, China, Japan en Afrika ervaren als een “totale catastrofe”. 

Zowel die in een nieuw jasje gestoken kritiek op Europa is terecht, als het hervonden zelfvertrouwen in wat tegenwoordig “the global south” wordt genoemd. Zo wordt langzaam maar zeker duidelijk dat de overgang van een fossiele naar een Co2-neutrale economie alleen mogelijk is met steun en inbreng van Afrika en andere op het zuidelijke halfrond geleden landen (zoals Chile e.a.). Daar zijn de bodemschatten te vinden die de elektrificatie van de wereldeconomie mogelijk kunnen maken. De verwerking van die zogenoemde „kritische mineralen” vindt bovendien veelal plaats in China, wat maakt dat Europa zeer kwetsbaar is als het de grondstoffen niet krijgt - bij voorbeeld als eerst nog oude rekeningen vereffend moeten worden. 

Begin van een inclusievere natie 

Nederland past langzaam maar zeker dan ook zijn eigen narratief aan. Zo hebben de regering en de koning hun excuses gemaakt voor het slavernijverleden in de voormalige koloniën, heeft De Nederlandsche Bank een mea culpa gedaan na uitgebreid onderzoek, terwijl in het Rijksmuseum de taal van weleer vervangen wordt voor een meer neutraal taalgebruik. Daarmee is een begin gemaakt om een inclusievere natie te worden, waarin iedere burger de uitnodiging krijgt om een positieve bijdrage te leveren aan een op welzijn en welvaart gebaseerde samenleving. 

Adriaan van Dis zei het deze week tegenover moderator Jeroen Pauw zo: ‘Je hoeft je niet schuldig te voelen, maar ben je van dat verleden wel bewust’. En zei hij ter afsluiting: ‘vergeet de roddel van de dag. Laten we samen de wereld groter maken!’

Voetnoot: de geplaatste foto’s komen uit het boek Proud South, uitgegeven door trendwatcher Lidewij Edelkoort.