A-sociale media: slagveld van fundamentele richtingenstrijd

In het kort: 

• Platforms van sociale media worden steeds meer platforms van asociale media. 
• Het verzet van gebruikers tegen deze platforms groeit snel, maar de tech-moguls geven niet op.
• Integendeel, zij ontwikkelen nieuwe technologieën om gedrag van mensen te kunnen voorspellen. 

De wereld staat op een kruispunt. De overgang van een analoog naar een digitaal tijdperk maakt dat het kapitalisme toenemend met technologie versmelt. De vraag is of daarin nog plaats is voor de waardigheid van de mens en voor de inspiratie die hij vindt in zijn menselijke vermogens. 

Om te beginnen moeten we 600 jaar terug in de tijd om de grootte van de uitdagingen te begrijpen waar de mensheid op dit moment voor staat. Zo werd rond 1450 de boekdrukkunst uitgevonden, die te vergelijken is met de betekenis van de digitalisering in onze tijd. Door de boekdrukkunst konden ideeën zich in Europa veel sneller over steden en landen verspreiden dan voorheen. Dat gold bij voorbeeld voor de kritiek die de Duitse monnik Maarten Luther begin 16e eeuw had op het machtsmisbruik in de katholieke kerk. Hij legde die kritiek neer in zijn 95 stellingen en in zijn geschriften, die tot een woordenstrijd zouden leiden. 

Deze zogenoemde Reformatie was gericht op een hervorming van de kerk van binnenuit. Maar het eindresultaat was daarentegen een scheuring van de moederkerk in een katholiek en een protestant smaldeel. Dat ging in Europa gepaard met langjarige godsdienstoorlogen. In het verlengde daarvan kwam het in de 17e eeuw tot een scheiding van kerk en staat. Een eeuw later zou het onder invloed van de verlichtingsdenkers komen tot de “vervanging” van het geloof door de rede. Een derde, niet minder belangrijk gevolg van deze scheuring van de moederkerk werd bij de Franse revolutie van 1789 duidelijk: ten behoeve van een nieuwe, evenwichtigere samenleving werden de waarden van vrijheid, gelijkheid en broederschap geformuleerd. Hieruit zouden zowel het burgerschap als de democratie zich verder ontwikkelen. 

De Reformatie van de 16e eeuw is dan ook een sleutelperiode in de Europese geschiedenis geweest. Uit deze fundamentele richtingenstrijd is namelijk de (keuze)vrijheid voortgekomen. Bovendien heeft het ons, dankzij dwarsdenkers als Erasmus, More en Spinoza, het humanisme gebracht, dat stelt dat mensen zelf zin en vorm aan hun leven geven. Zij stellen het grootste belang aan de individuele vrijheid om een leven te leiden waar men achter staat en dat zingevend is.  

Digitalisering is de boekdrukkunst van toen 

Nu terug naar onze tijd. Wij zijn namelijk getuige van een revolutionaire ontwikkeling die te vergelijken is met de uitvinding van de boekdrukkunst in de 15e eeuw. Dat is de overgang van een analoge naar een digitale wereld. Met één druk op de knop kunnen we via de digitale snelweg iedereen in de “global village” bereiken. Het verbaast dan ook niet dat het internet en vooral sociale media-platformen als Facebook begin deze eeuw met grote geestdrift werden onthaald. De verwachting was dat deze sociale media ons - mensen - in staat zou stellen om de waarden van de Franse revolutie tot volle wasdom te brengen. 

Maar 20 jaar later is de hosanna stemming van toen dramatisch omgeslagen. De inclusieve, participatieve tegencultuur van de internetpioniers heeft plaats gemaakt voor het hyper-kapitalisme van de “tech moguls”. Onder hen overheerste de opvatting dat met technologie alle sociale uitdagingen van onze tijd konden worden opgelost. Maar inmiddels weten we beter: zij zien technologie niet primair als een middel ten behoeve van de samenleving, maar vooral als een middel ten behoeve van zichzelf.  

Het boek Atlas Schrugged van Ayan Rand is daarbij hun leidraad: alles draait om het ‘rationele eigenbelang’, waarbij het delen met anderen juist een irrationele handeling is. Een kapitalist ondersteunt de samenleving door voor banen te zorgen en door producten aan consumenten te leveren. Maar zijn doel kan nooit zijn om bewust bij te dragen aan de maatschappij, want dan wordt het eigenbelang ondergeschikt gemaakt aan het collectieve belang. En dan gaat de vrije samenleving ten onder. 

Dat dit wereld-, mens- en zelfbeeld springlevend is, wordt duidelijk in de strategie die schuilgaat achter de sociale media-platformen: de Facebooks, de Instagrams en de TikToks. Deze zijn er niet voor de gebruikers. Néé, de gebruikers zijn er voor de adverteerders en - natuurlijk - voor de aandeelhouders van deze platforms. Dat het zo werkt, dringt eigenlijk nu pas maatschappijbreed tot ons door. 

Gevaar voor geestelijke gezondheid 

‘Ik ben er langzaam van overtuigd geraakt dat het social media-gebruik tot de grootste gevaren voor onze geestelijke gezondheid behoort. Het is een verslaving, die bovendien een slechte invloed heeft op ons zelfbeeld. Zeker bij jongeren’, zegt Thijs Launspach, psycholoog en auteur van het boek Asociale Media. De algoritmes zijn namelijk zo ontworpen dat gebruikers worden meegesleurd ‘niet naar wat we waardevol vinden, maar naar datgene waar we geen weerstand aan kunnen bieden. Niet onze idealen, maar onze verlangens worden aangesproken’, stelt kunstenaar Merlijn Twaalfhoven terecht.

Deze inzichten worden bevestigd in een dezer dagen gepubliceerd representatief onderzoek onder ruim 7000 deelnemers. Daaruit blijkt dat in Nederland meer dan 2 miljoen mensen zich door het gebruik van sociale media minder gelukkig voelen. Dat geldt vooral voor de generaties millennials (29- tot 44-jarigen) en Gen Z (15- tot 28-jarigen). Een bij-effect van hun verslaving aan sociale media is fomo: the fear of missing out. Concreet betekent dat dat zij - ondermeer - influencers kopiëren in hun gedrag en levenskeuzes. 

Weerstand tegen asociale media groeit

Toch blijft de verslaving niet beperkt tot deze jonge generaties - integendeel. Blijkens het onderzoek van Newcom overwegen maar liefst 4 miljoen Nederlanders om te stoppen met sociale media of het gebruik ervan drastisch te verminderen. Daarnaast vinden 6 miljoen mensen dat sociale media een gevaar vormen voor het mentale welzijn, bijvoorbeeld van (hun) kinderen. 

Een geluk bij een ongeluk is dat we inmiddels door veel schade en schande wijs aan het worden zijn: we graven ons eigen graf. Zo hebben jongeren toenemend spanningsklachten en angststoornissen, terwijl contact-, taal-, en rekeningvaardigheden onder kinderen verslechteren. Dat heeft op de langere termijn grote sociale en financiële gevolgen voor de samenleving, alsook voor de concurrentiekracht van zowel Nederland als van Europa.

Dat besef heeft zowel de VS als de Europese Unie al tot harde confrontaties met de techbedrijven aangezet, ondermeer in de vorm van opgelegde boetes. Tegelijkertijd is er ook een discussie in maatschappij en politiek losgebarsten om het gebruik van mobiele telefoons (en sociale media) aan banden te leggen. Bij voorbeeld in de klaslokalen, tijdens les. Uit de eerste resultaten van dat ingezette beleid blijkt dat kinderen er gelukkig mee zijn - ze ontdekken hoe leuk het directe mondelinge contact met klasgenoten wel niet kan zijn!

Kunnen we nog wel mens zijn?

Maar ondanks dat groeiende bewustzijn en de tegenmaatregelen moet u zich geen illusies maken: de strijd tegen de techbedrijven is nog lang niet gestreden - integendeel. Het lijkt zich eerder te ontwikkelen tot een fundamentele strijd over de inrichting van samenleving en economie. Daarbij staat ook de autonomie van de mens op het spel.

Want kunnen we in een wereld die volledig digitaliseert nog wel mens zijn, zoals de humanisten dat ooit voor ogen hebben gehad? Kunnen we nog wel het leven leiden, zoals we dat voor onszelf het meest zinvol vinden? Of nemen anderen de regie over ons door voortdurend ons onderbewustzijn op te zoeken en onze verlangens en onze onzekerheid te bespelen? In dat digitale universum speelt de moraliteit nagenoeg geen rol meer. Je kunt zeggen dat de architecten en de regisseurs van de platformen van sociale media, omwille van het verdienmodel, zelfs de beginselen van de Verlichting daarbij van zich afgeschud hebben. 

Ze geloven met hun fake-news noch in de waarheid, noch in de rede. Ze geven noch om vrijheid en gelijkheid, noch om broederschap. Sterker nog, ze tasten onze vrijheid aan door ons slaaf van hun algoritmen te maken; ze tasten onze gelijkheid aan door ons te onteigenen van onze zelfgemaakte content die we aan hun platformen toevoegen en ze beroven ons van onze broederschap door ons tegen elkaar op te zetten door stelselmatig olie op het vuur van de pro’s en contra’s te gooien. 

Neem Elon Musk, de geniale maar knotsgekke oprichter van bedrijven als Tesla, Space-X en Neurolink. Hij heeft Twitter (nu bekend als X) gekocht en staat op dat social media platform vrijwel alles toe om het op instant-vermaak gerichte publiek te binden. Dat hij daarbij in strijd handelt met de afspraken die tech-bedrijven met regelgevers en toezichthouders in de VS en Europa hebben gesloten, maakt hem niets uit. ‘Als iemand me probeert te chanteren met reclame of chanteert met geld, flikker dan maar op’, zei hij in een gesprek met The New York Times. ‘En als het gevolg is dat ik daardoor geld verlies, dan is dat maar zo’, voegde Musk - de rijkste man ter wereld - er bij een andere gelegenheid aan toe. 

What’s next? 

Musk confronteert de wereld nu met een nieuw wapenfeit - één waarvan we de langere termijn gevolgen (nog lang) niet kunnen overzien. Hij heeft met zijn bedrijf Neuralink namelijk voor het eerst een implantaat in de hersenen van een mens geplaatst. Zo’n brein-computer-interface helpt bij het uitlezen van hersensignalen. 

Hoewel neurowetenschappers al 25 jaar bezig zijn met deze thema’s, is de betekenis van Musk zijn doorbraak dat het voor het eerst is dat commerciële partijen op dit terrein actief worden. Dat zal volgens Pim Haselager, hoogleraar Neuroscience aan de Radboud Universiteit, de dynamiek compleet veranderen en gepaard gaan met ‘opmerkelijke dingen’. Zo stelt hij tegenover Nieuwsuur dat daarmee het einde van het tijdperk in zicht komt. Want, zoals George Orwell ooit zei, het enige dat je geheim kan houden zit aan de binnenkant van je hersenen. Maar die tijd is nu aan het verstrijken, waarschuwt Haselager.

‘Brain reading en het decoderen van hersenprocessen, in termen van mentaal-inhoudelijke processen van wat je denkt, hoopt, verlangt, maar het kan ook over emoties en seksualiteit gaat, kunnen we steeds beter duiden, omdat het onderzoek naar hersenen zo succesvol is’, zegt de neurowetenschapper. Hij voegt eraan toe: ‘Als dat commercieel interessant wordt, dan kan naast je internetgedrag en je locaties, ook je hersenproces door grote bedrijven worden gebruikt om je gedrag te voorspellen. En dat kan dan misschien leiden tot manipulatie.’

Met andere woorden: de beïnvloeding en de manipulatie van menselijk gedrag, waarvan op sociale media sprake is, is voor ons menstype, de homo sapiens, nog maar het begin van nieuwe, ongekende uitdagingen. Gelet op de snelheid van de ontwikkelingen, en de ambities van de zogenoemde transhumanisten, is het raadzaam dat burgers aller landen zich verenigen. Doel daarbij zou kunnen zijn om als de wieder weerga een aansprekend narratief te formuleren voor de nieuwe tijd. Neem daarbij een voorbeeld aan de concitoyens, toen zij bij de Franse revolutie van 1789 op de barricaden gingen staan.