Met een holistisch wereldbeeld de systeemcrisis overwinnen

In het kort: 

• De huidige systeemcrisis is een gevolg van een eeuwenoud mechanisch wereldbeeld.
• Met een ‘lineair oorzaak-en-gevolg benadering gaat de wereld niet in duurzame richting’.
• Pleidooi voor holistische benadering: zoek de oplossing in onderlinge verbondenheid.

Om de klimaatcrisis te overwinnen is het nodig dat we ons eeuwenoude mechanische wereldbeeld afzweren, dat tot verstarrende regels, wetten en top-down interventies heeft geleid. Daarvoor in de plaats is een holistische benadering nodig. Daarmee kunnen we tot een bloeiender model komen, stelt wetenschapper Anneloes Smitsman.

De wereldgemeenschap staat oog in oog met een systeemcrisis. Om de omvang van die crisis te begrijpen en te kunnen oplossen is het nodig om een alternatief te ontwikkelen voor ons eeuwenoude mechanische wereldbeeld. Dat wereldbeeld, dat een gevolg was van een wetenschappelijke revolutie die zich heeft voltrokken in de zestiende en zeventiende eeuw, houdt de opvatting in dat achter alle natuurlijke fenomenen een waarneembare fysieke verklaring ligt. 

Een belangrijke bijdrage aan dat mechanisch wereldbeeld hebben onder andere de filosoof René Descartes en de wis- en natuurkundige Christiaan Huygens gehad. Het heelal was volgens hen een enorm mechanisch uurwerk, waarin alles een oorzaak en een gevolg had. Dat wereldbeeld, waarschijnlijk mede geworteld in de eigen ervaringen van een door oorlogen, epidemieën en natuurrampen getekende tijd, werd vervolmaakt door Isaac Newton. Hij formuleerde de theorie van de zwaartekracht, wat betekende dat er sprake was van een staat van permanente onbalans. 

Nadruk op causaliteit 

Behalve met persoonlijke waarnemingen, kwam het mechanische wereldbeeld ook voort uit 3 andere revoluties: de commerciële (méér handel door de koloniën), de agrarische (méér oogst door innovaties) en de demografische revolutie (het sterftecijfer omlaag, het geboortecijfer omhoog). Als gevolg van deze revoluties werd de waarde van geld als waardemiddel ook steeds groter en belangrijker.

Dit maakte dat meten steeds belangrijker werd. Hierdoor kon mechanica zich op meerdere gebieden verder ontwikkelen. Zo werd het belangrijk bij materie en mathematica. Gebruik werd daarbij gemaakt van het atomisme, een filosofische theorie uit de klassieke oudheid die stelde dat alle stoffen zijn opgebouwd uit ontelbare, minuscule ondeelbare blokjes: zijnde atomen. Daaruit zou alles verklaard kunnen worden. 

Mechanica speelde ook een grote rol in de astronomie. Vanaf de Middeleeuwen werd de astronomie verenigd met de kerk. Zo werd de wereld verklaard aan de hand van de vier elementen - land, water, vuur en lucht - en hun positieve en negatieve eigenschappen. Maar mede door het werk van Copernicus zou de astronomie los komen te staan van het Christendom. 

Tot slot, mechanisering werd ook in de fysica belangrijk. Ook hier werd de beweging het grondprincipe. Uiteindelijk maakten al die ontwikkelingen dat mechanisering het nieuwe wetenschapsideaal werd. Daarmee verschoof ook de focus van de onzichtbare mysterieuze wereld naar de waarneembare wereld. Zo kwam de nadruk te liggen op de causaliteit.

Wereldbeeld op de schop door crisis

Dit wereld- en mensbeeld heeft de mensheid beslist veel gebracht, maar inmiddels komen wetenschappers tot diametraal andere inzichten. Want het mechanische systeem van oorzaak en gevolg heeft bij de ontwikkeling van mens en maatschappij (ook) voor grote misvattingen gezorgd. Er wordt zelfs gesteld dat dit mechanische wereldbeeld een verklaring is voor zowel de klimaat-, als de sociale- en de mentale crisis waarin de wereldgemeenschap op dit moment verkeert. 

De Nederlandse Anneloes Smitsman is een wetenschapper en een futurist en houdt zich bezig met thema’s als veranderende wereldbeelden, systeemverandering en kantelpunten. Zij heeft samen met twee co-auteurs het artikel Applying Complexity for Creative Emergence geschreven. Daarin stellen zij dat ‘als reguliere samenlevingen doorgaan met het implementeren van de verouderde mechanistische en deterministische kaders van de wetenschap, dat onze benadering van werken dan de grootste systemische barrière wordt voor het oplossen van de complexiteit van de duurzaamheidscrisis’.

Mechanisch wereldbeeld? BV Nederland 

Smitsman (inzet) en haar collega-auteurs Alexander Laszlo en Sudip Patra schrijven dat als we menselijk gedrag willen omzetten naar trajecten van duurzame ontwikkeling en bloei het essentieel is om gedrag te begrijpen als een “complex adaptief systeem”. Maar de huidige praktijk van het mechanische wereldbeeld is daarentegen een andere: we hebben beleidskaders, regels en wetten opgesteld voor top-down interventies - zie onze BV Nederland, die gericht is op controle en efficiency. Het staat het creatieve ontstaan, alsook een transformatieve verandering in de weg. Dit ‘lineair oorzaak-en-gevolg denken en deze reductionistische benaderingen zijn niet in staat om onze wereld in duurzame en bloeiende richtingen te leiden’, oordelen Smitsman en haar co-auteurs.  

Zij bepleiten dat we ‘onze evolutionaire capaciteiten ontwikkelen voor het aanpakken van uitdagingen in de echte wereld; de vereiste transformaties van onze reguliere maatschappelijke systemen; en de rol van nieuwe vormen van gedecentraliseerd bestuur. Wanneer het complexiteitsdenken wordt verrijkt en uitgedrukt door de perspectieven van systemische-, evolutionaire- en kwantumdynamiek, wordt het nemen van beslissingen een organische, co-creatieve verkenning van potentiële, maar realistische toekomstige toestanden.’

Complexe maatschappelijke vraagstukken zouden benaderd kunnen worden vanuit een kwantum-relationeel perspectief, dat veel meer holistisch is gericht dan in het mechanische wereldbeeld het geval zou kunnen zijn. Door ons aan te sluiten bij de complexiteit van het leven (in plaats van ertegen te vechten) en te dienen als de zintuigen van onze onderling verbondenheid en onze onderling afhankelijke wereld, zouden we tot een veel bloeiender model komen, oordeelt Smitsman cs.

‘Zoek oplossing in onze verbondenheid’ 

In een eerder gepubliceerd interview met Kees Klomp en Shinta Oosterwaal legt Anneloes Smitsman haar visie nader uit. Systemen hebben volgens haar ‘systemische interne integriteit’. Als zo’n systeem groeit, ontstaan er telkens weer nieuwe grenzen en die systemische grenzen behoren tot de intelligentie van het systeem. De mechanische systemen die door de mens zijn ontwikkeld, vormen daarentegen een groeimodel dat is gebaseerd op kwantitatieve- en niet op kwalitatieve criteria. ‘We denken dat groeien meer van iets betekent en dat het niet staat voor een betere kwaliteit of een diepere dimensie.’ 

Vanuit ons mechanische wereldbeeld reageren we conform die groei-impulsen en beseffen we niet dat we tegen een systeemgrens oplopen. Het systeem geeft daarentegen feedback. Het zegt “doe rustig aan. Rust uit. Zoek het in jezelf”. Volgens Smitsman worden systemische grenzen, als men er tegen aanloopt, echter genegeerd. ‘Want wat we zien in onze westerse modellen van exponentiële groei dat is dat deze groei deze kant neigt op te gaan. En als het tegen een systemische grens aanloopt, negeert het die. Het gaat over een drempel heen. Het leert er dus niet van, maar probeert het te overwinnen. We zien in veel door de mens gemaakte systemen dat wij pijn volledig negeren. Terwijl die pijn ook een manier is van het systeem om aan te geven “wees voorzichtig en wees gewaarschuwd”.’

‘Een uitnodiging aan ons allemaal’ 

Want, stelt Smitsman, als wij als mensheid de grenzen negeren, dan creëert het systeem nieuwe grenzen, die dat proces weer begrenzen. Daardoor komen we in systemen terecht waar in we niet meer naar elkaar luisteren. En doordat we niet reageren op pijn, daalt het vertrouwen in het systeem. En als het vertrouwen daalt, dan neemt de angst toe en dan zie je dat mensen niet willen samenwerken of dat eng vinden. 

Toch is Anneloes Smitsman hoopvol gestemd. Ze zegt dat de planeet niet alleen maar stervend of lijdend is. De intelligentie van het systeem is altijd aanwezig, ook als het enorm vervuild is en heel erg lijdt (-). ‘Die intelligentie verdwijnt nooit. Ik zie dit echt als een uitnodiging voor ons allemaal. Om de oplossing in onszelf en in onze verbondenheid te zoeken. Dat hielden we misschien niet voor mogelijk, maar zo kunnen we samen zorgen voor een ontzettend gezond systeem. Het goede nieuws is dat die intelligentie en wijsheid ons is gegeven. Het is nu aan ons om die toe te passen. En daardoor zullen we ontzettend veel ontdekken en leren.’ 

In een eerder gesprek met toezichthouder en boardroomconsultant Jenny Elissen wordt ook ingegaan op het belang van een holistisch wereldbeeld om in het kader van de klimaatcrisis grote sprongen voorwaarts te kunnen maken. 

Beluister de podcast met Jenny Elissen