Onbehagen

Identiteit enerzijds, dat wil zeggen het bij een groep te willen horen, en anderzijds de autonomie, het uniek en origineel willen zijn. Het zijn twee zijden van dezelfde medaille. Maar het zijn ook de dragers van onbehagen dat onmiskenbaar onderdeel uitmaakt van ons mens-zijn. Dat onbehagen neemt op alle vlakken in de Westerse samenleving toe. En het gaat gepaard met mentale en fysieke klachten, zoals burn-out, depressie en de angst uitgesloten te worden.

Psychoanalyticus Paul Verhaeghe, die zijn vak al jaren succesvol koppelt aan de uitdagingen waar de samenleving mee geconfronteerd wordt, plaatst het toenemende onbehagen in de context van het neoliberalisme en de ratrace die wij ons leven noemen. Verhaeghe vindt dat we al lang opgescheept zitten met een narratief en een framing die onze samenleving van veel waarden heeft beroofd. Zo is de vrijheid ten koste gegaan van de gelijkwaardigheid en is het stakeholdersdenken tot aandeelhoudersdenken geworden. ‘Het resultaat is dat er in een vermogenseconomie in korte tijd enorme fortuinen terechtkomen bij steeds kleiner wordende groepen, die vervolgens zowel de bedrijfswereld als de politiek aansturen’, aldus Verhaeghe.

Hij analyseert de neoliberale samenleving, de meritocratie, de pseudo autonomie en het gebrek aan verbondenheid. Gevolg: een onttoverde wereld vol spullen, met de BV Ik en het vervreemde individu. Verhaeghe geselt het hokjesdenken, de kwaal om alles te willen kwantificeren en de psychiatrische diagnostiek als handleiding voor goed burgerschap. Met verwijzing naar de Duitse filosoof Friedrich Hegel pleit hij voor verzoening als antwoord op de vervreemding. 

In de nieuwe samenleving moet je je zowel als individu, maar ook als lid van de gemeenschap kunnen ontwikkelen. Verzoening betekent daarbij een zich actief toe-eigenen van de sociale wereld. Maar dat kan alleen als aan twee cruciale voorwaarden wordt voldaan: burgers moeten over zelfkennis beschikken en de maatschappij moet burgers een thuis bieden. Het resultaat, zo concludeert Verhaeghe, ‘is autonomie in verbondenheid.’