We hebben een nieuw verbindend verhaal nodig

Er is geen ontkennen meer aan: waar je ook kijkt, er hangt chaos en polarisatie in de lucht. Of het nu gaat om de arbeids- of de woningmarkt, of om de corona- of de klimaatproblematiek. Overal zie je dat het dominante stelsel van marktkapitalisme, dat ons in de afgelopen decennia zo ongekend vooruit heeft geholpen, dreigt te eindigen in een frontale botsing met de grenzen van de groei. Het systeem wankelt.

De uitdagingen zijn zowel op economisch- en politiek-, als op maatschappelijk vlak zo groot geworden, dat een enkele revisie niet meer voldoende is. Er moet een heuse transformatie plaatsvinden. We gaan van een tijdperk van veranderingen naar een verandering van tijdperk.

Om te zorgen dat deze transformatie zonder ernstige conflicten verloopt, is een nieuw narratief nodig. Daarvoor is het engagement en het denkvermogen nodig van de burgers, die in Nederland altijd de motor van de veranderingen zijn geweest, maar natuurlijk ook van het bedrijfsleven, de overheid en de politiek. Gemakkelijk zal die brede mobilisatie niet zijn, gelet op de sterk geïndividualiseerde samenleving. Om van de focus op (korte termijn) financiële waarde nog maar te zwijgen. De vraag is dan ook: hoe krijgen we zo’n breed gedragen transitie voor elkaar?

Geslaagde transitie

Van de vier genoemde ‘stakeholders’ hebben bedrijven de afgelopen decennia waarschijnlijk de meeste ervaring opgedaan met succesvolle transformaties. Gedwongen door disruptieve technologieën, veranderend klantgedrag en exogene ontwikkelingen als aangescherpte wet- en regelgeving, leerden zij zich aan te passen. Voorbeelden van dergelijke ondernemingen zijn DSM en Philips, die zichzelf volledig opnieuw hebben uitgevonden. 

Op wereldschaal geldt dat voor Apple, dat op sterven na dood was, maar eind vorige eeuw een wedergeboorte beleefde. Dat was te danken aan de terugkeer van oprichter Steve Jobs in 1997, die niet alleen revolutionaire producten als iPhone en iPad op de markt bracht, maar belangrijker nog: hij liet dat samengaan met een holistisch en bindend perspectief – één die de wereld zou veroveren.

Managementgoeroe Simon Sinek legde de werking van die (marketing) strategie in 2014 uit in een fameuze TED Talk. Hij zei: je hebt de Apples en je hebt de rest. Het verschil? Onder Steve Jobs vond Apple zichzelf uit met de vraag naar de ‘Why’: waarom zijn we op aarde? Vervolgens stelde het bedrijf zichzelf de vraag van de ‘How’: hoe gaat de onderneming deze overtuiging realiseren? En tot slot was er de vraag naar de ‘What’. Wat gaat de onderneming doen of maken om die overtuiging te vervullen? Deze zogenoemde theorie van de Golden Circle slaagde doordat de hele organisatie zich achter dit verbindende verhaal van Jobs stelde – aansluitend volgden de klanten in groten getale.

Veel bedrijven zijn tot een dergelijke zelfreflectie en mobilisatie niet in staat. Vaak weten ze niet eens te formuleren waarom ze doen wat ze doen, waarschuwde Sinek.

Van dat tekort aan zelfreflectie en -kritiek is ook sprake in onze samenlevingen en dat geldt ook voor het economische stelsel waarin we werken en leven. Het marktliberalisme hebben we zozeer als een vast gegeven beschouwd, dat de wetmatigheid van economische groei tot voor kort nauwelijks ter discussie stond. Toch is duidelijk dat het marktliberalisme in zijn huidige vorm niet houdbaar is. De mens is, als het meest dominante primaat, namelijk een gevaar geworden voor het leven op aarde, en daarmee ook voor zichzelf. Want zonder biodiversiteit komt het leven in slow motion tot stilstand. Vanuit dat besef zullen nieuwe aansprekende verhalen worden uitgedacht en verteld, zoals de verlichtingsdenkers dat in de 17e en 18e eeuw ook met succes deden.

Er zijn wereldwijd al de nodige voorbeelden te geven van mensen die naar een alternatief narratief zoeken. Zo wordt bij- voorbeeld gepleit voor een focus op welzijn in plaats van welvaart en op waarden in plaats van (eigen)belangen. Gemene deler is dat in alle gevallen wordt gezocht naar alternatieven voor ons op groei en consumptie gerichte model.

Kantelpunt

Dat zijn goede, veelbelovende aanzetten, maar historicus Philipp Blom heeft gelijk als hij in Het grote wereldtoneel schrijft dat een gemeenschappelijk verhaal niet voldoende is om tot een transformatie te komen. Daarvoor 

is namelijk ook een gemeenschappelijke wil nodig. Maar van die wil is nog geen sprake. Zo figureren duurzaamheid en klimaat in de wereldwijde Value Index slechts op de 12e plaats van door mensen als belangrijk geformuleerde prioriteiten. Dat zal waarschijnlijk pas veranderen als de (klimaat)crisis zo manifest is geworden dat deze door niemand meer te ontkennen is en voor iedereen ook echt pijn begint te doen.

De voorhoede doet er dan ook goed aan om zich ondertussen op dat kantelpunt voor te bereiden. Want als deze crisis komt dan worden de geesten in een mum van tijd rijp voor het grote verhaal van een transformatie die de mensheid niet langer aan het hoofd stelt van alle primaten, maar haar er slechts één van laat zijn. Voor het mens- en wereldbeeld zal dat ongekende gevolgen hebben. Burgers en bedrijfsleven, overheid en politiek, doen er daarom goed aan om in het licht van deze paradigmawisseling nu al de regie daarin te nemen, voordat de Rattenvangers van Hamelen zich er in de hitte van de crisis over gaan ontfermen.

Het Financieele Dagblad, 9 november 2021.