Wat als superrijken zonder rest van de mensheid verder willen

In het kort: 

• Groeiende inkomens- en vermogensongelijkheid zet druk op samenleving en democratie.
• Superrijken, zo luidt de kritiek, bekommeren zich minder om het lot van de mensheid.
• Het verzet en de weerzin tegen wat de “plutocraten” wordt genoemd neemt snel toe.

Persbureau Bloomberg lepelde onlangs het rendement op dat de 500 rijkste mensen ter wereld in de eerste zes maanden van 2023 hebben geboekt. Dat was het duizelingwekkende bedrag van 852 miljard dollar. Deze accumulatie van rijkdom werd vooral behaald dankzij gestegen aandelenkoersen. Baas boven baas was Elon Musk, de man achter Tesla, Twitter en SpaceX. Bij hem klotste maar liefst 97 miljard dollar aan extra vermogen naar binnen.

Wie zoveel heeft, heeft ook veel te verliezen. Dat moet één van de redenen zijn dat de tech miljardairs al langere tijd anticiperen op wat zij de “The Event” noemen. Dat is de ineenstorting van de samenleving zoals we die kennen. Om zichzelf en hun familie daarvan te vrijwaren, hebben de miljardairs zich bekeerd tot “The Mindset”. Dat is een breed gedeeld geloof in Silicon Valley dat zij zich kunnen onttrekken aan een sociale ineenstorting van de wereldgemeenschap door de wetten van de natuur en de economie te breken. Ze willen middels technologische doorbraken exponentiële groei verwezenlijken.

Tegelijkertijd werken ze, met het oog op de klimaat- en de sociale crisis ook aan autarkische, onbereikbare ‘eilanden’ op de oceanen, van de buitenwereld volledige af te sluiten bunkers en de oprichting van koloniën op Mars en andere planeten. Die laatste ambitie wordt inmiddels ook uitgedragen door het World Economic Forum, spreekbuis van het marktkapitalisme.

Zo vond begin dit jaar in Davos een paneldiscussie plaats over de exploratie van de ruimte, die professor Dava Newman van Massachusetts Institute of Technology (MIT) introduceerde met de opmerking dat de mensheid een nieuwe tijd binnentreedt – één die gericht is op de vraag of er in het heelal ander leven is. Volgens haar gaat die zoektocht gepaard met “een democratisering van ruimtevluchten”.

Vlucht fantasieën zijn voor de “happy few”

Die laatste opmerking is een gotspe: eenvoudige ruimtereizen kosten ten minste enkele honderdduizenden tot miljoenen dollars per deelnemer en zullen voor vrijwel de gehele mensheid onbereikbaar zijn. Daarmee hangt WEF feitelijk de stelling aan die ook de tech miljardairs uitdragen: vlucht fantasieën voor de “happy few”. Dat is de 1%, of in het beste geval de top 10% van de wereldgemeenschap. “Survival of the richest” noemt media- en technologie-expert Douglas Rushkoff dat in zijn gelijknamige boek, dat zowel een scherpe beschrijving als een morele schrobbering van de tech miljardairs bevat.

Wie zo rijk is geworden krijgt sociale (en politieke) macht, hetgeen blijkens wetenschappelijk onderzoek ook met toenemend egoïsme gepaard gaat. Zo heeft deze oligarchie volgens Rushkoff in de kern al afscheid genomen van de wereldgemeenschap. De 8 miljard zielen op deze aardkloot zijn gereduceerd tot databundels, die men middels algoritmen en gedragswetenschappen manipuleert en die men door dataficering van alle menselijke interacties exploiteert. Daarbovenop ligt een fijnmazig netwerk van surveillance, die men met overheden deelt en dat tot doel heeft een “opstand der horden” voor te zijn.

Rushkoff stelt in het slotdeel van zijn boek, met verwijzing naar het egoïsme en de verborgen eigenbelangen: “We are not up against the limits of our physical reality, but the limits of our digital balance sheets. We’re only in crisis because the map has replaced the territory: the virtual reality matters more than the real reality. Instead of providing for our security, our financial and technological systems are now the greatest threats to our collective wellbeing.” Deze laatste opvatting wordt steeds breder gedeeld, bij voorbeeld door Gaya Herrington, onderzoeker en systeemanalist, die de risico’s in deze pyramide verduidelijkt.

‘Ik ben het beu. Tot op het bot’

De groeiende weerzin tegen de tech miljardairs en de manipulatie die in platforms als TikTok, Instagram, Twitter, maar ook Linkedin verscholen ligt, werd afgelopen maand duidelijk toen influencer en milieuactivist Kees Klomp met enige slagen om de arm aankondigde dat hij een maand off-side ging en mogelijk niet meer zou terugkeren op het platform. Klomp schreef: ‘Ik merk – kortom – dat ik sociale media-moe ben. Ik ben het beu. Tot op het bot.’ Voor die ontboezeming kon hij bijna 4500 opgetrokken duimpjes en ongeveer 500 commentaren in ontvangst nemen. Het zou kunnen wijzen op het begin van toenemend besef dat real reality en virtual reality tegengestelde doelen en belangen hebben.

Ook politiek-gezien begint een kiem van bewustzijn en verzet te groeien: de senatoren Lindsey Graham (Republikein) en Elizabeth Warren (Democraat) vonden elkaar in hun gedeelde opvatting dat de macht van techbedrijven als Amazon, Google, Meta, Microsoft en Twitter/X te ver gaat. In een recente bijdrage voor de New York Times schrijven zij onder de kop We Must Regulate Big Tech dat deze bovengenoemde bedrijven zich schuldig maken aan misleiding en exploitatie van hun gebruikers en dat zij potentiële concurrenten uit de markt drukken. Graham en Warren ijveren voor een onafhankelijke toezichthouder om de vrijheid van meningsuiting en vrije mededinging te beschermen. Ook willen ze dat de privacy van Amerikaanse burgers en de nationale veiligheid jegens marktpartijen wordt verdedigd.

Voedselstroom bedreigd

George Monbiot gaat nog een stap verder. Deze bioloog en vooraanstaande columnist ziet dat de risico’s niet alleen van techbedrijven komen, maar breder gaan, namelijk dat de superrijken via hun macht en invloed het publieke discours beïnvloeden en bespelen. Zo waarschuwt Monbiot, met verwijzing naar een nieuw wetenschappelijk rapport, dat als gevolg van de klimaatcrisis de kans op mislukte oogsten in verschillende delen van de wereld groot is. Monbiot sprak onlangs in het Britse parlement en zei dat het wereldwijde voedselsysteem dichtbij een gevaarlijk kantelpunt is gekomen.

Het valt hem daarbij op dat daar zo weinig over bericht wordt in landelijke media en dat tegelijkertijd de kritiek vanuit media op klimaatactivisten toeneemt (“Tree huggers”), alsook op de groene, circulaire oplossingen die bepleit worden. Hij zegt impliciet dat dit komt door de geweldige lobby, die de rijkste en machtigste mensen ter wereld via denktanks, media en financiering van politieke partijen en politici voeren.

Plutocraten beïnvloeden media-aandacht

Ter voorbeeld wijst hij erop dat de olie- en gasindustrie op dit moment weer meer olie oppompt, dat de investeringen in alternatieve energiebronnen afnemen en dat de dividenduitkeringen en inkoopprogramma’s van aandelen door olieconcerns stijgen. Daarbij heeft de Britse premier Rishi Sunak, ondanks het net zero-beleid van Groot-Brittannië, zich uitgesproken voor (meer) olieboringen in de Noordzee.

Hij brengt dat in verband met de groeiende macht van de ultrarijken, die hij plutocraten noemt. Door hun rijkdom vergaren zij steeds meer politieke macht. Dat lijkt ook in Groot-Brittannië het geval waar onder meer miljardair en mediamagnaat Rupert Murdoch veel mediabelangen heeft. Van Murdoch is bekend dat hij op zijn minst een klimaatscepticus is en middels zijn media het publieke discours zonder voorbehoud probeert te beïnvloeden.

Massa, staat, elite

Peter Turchin, een beroemde Amerikaanse wetenschapper, waarschuwt al jaren dat de gevolgen van groeiende kansen- en vermogensongelijkheid, als gevolg van economische, technologische en sociale ontwikkelingen, sterk onderbelicht blijven. Dat geldt vooral voor de fenomenale rijkdom van de superrijken.

Ten onrechte, want een samenleving is opgebouwd uit een precaire balans tussen de massa, de staat en de elite. Stuk voor stuk kunnen zij tot een probleem worden. Dat geldt bij voorbeeld voor het groeiende aantal mensen dat gebukt gaat onder stijgende kosten van levensonderhoud. Hierdoor neemt de kans op sociale onrust en geweld toe.

Tegelijkertijd heb je volgens Turchin de mogelijkheid van een ‘overproductie van de elite’. Dat betekent dat zij door ‘opwaartse educatieve en economische mobiliteit’ de neiging heeft om sneller te groeien dan het aantal prestigieuze posities dat in economie en samenleving beschikbaar is.

En dan kan volgens Turchin een gevaarlijke gelegenheidscoalitie ontstaan: gemarginaliseerde leden van de elite die zich met de massa verenigen tegen de staat, waarschuwt hij in een gesprek met het platform Salon. Donald Trump speelde daar in 2016 als presidentskandidaat succesvol op in. In 2024 kan hij dat andermaal proberen als kandidaat voor de Republikeinen – zelfs vanuit de gevangenis houdt de grondwet dat niet tegen.

Foto: Earthrise, vanaf de Maan, 1968. Bron: NASA.