'Vrijheid kan een middel worden om mee te beheersen'

In 1987-88 verbleef ik een jaar in Bologna waar ik studeerde aan een Amerikaanse universiteit. De stof die gedoceerd werd, was overwegend internationale betrekkingen en economie en handel. Daarnaast waren er keuzevakken. Een vak dat mij in het bijzonder aansprak was de literatuur als spiegelbeeld van macht en misbruik van macht. 

Zo maakte ik in deze periode kennis met Herbert Marcuse, telg uit een rijk joods gezin, die al in 1933 - uit angst voor het Duitse nationaalsocialisme - naar de Verenigde Staten zou emigreren. Het is vooral zijn boek De eendimensionale mens, dat in 1964 werd gepubliceerd, dat hem (wereld)beroemd zou maken. 

In dat boek stelt hij dat de mens een schijnvrijheid bezit, omdat zij enkel nog bezig is met het bevredigen van valse behoeften. Marcuse stelde dat de kapitalistische ideologie, die sterk is gericht op consumptie, het vermogen van de burger hindert om kritisch te denken. 

In dat decennium gaf Marcuse veelvuldig acte de présence bij studentendemonstraties. Hij zou er bekend worden als de stem par excellence tegen het verzet van de ‘repressieve welvaartsmaatschappij’.  Hij ziet in de economische groei en de massaproductie van de jaren vijftig en zestig vooral de ‘ontmenselijkende effecten’ van de voortschrijdende technologie. Een technologisch gestuurde samenleving smoort elke vorm van kritiek en verzet. Volgens Marcuse herkennen burgers zichzelf in hun bezittingen. Ze zien hun ziel terug in hun auto’s, hun stereo-installaties en hun keukengerei’. Armoede vindt hij dat.

Onder wat Marcuse ‘de Grote Weigering’ noemt, verwerpen de protesterende studenten de regels van de repressieve welvaartsmaatschappij. Marcuse’s bereidheid om veelvuldig op demonstraties op te treden, levert hem de officieuze titel ‘vader van Nieuw Links’ op. 

Nu, in onze tijd, neemt zijn invloed weer sterk toe. Dat komt mede door wat er in de VS gebeurt onder het presidentschap van Donald Trump. Facisme, stelde Marcuse, is geen historisch ongeluk of een vreemde afwijking van de liberale kapitalistische democratie. Néé, facisme is het product van de liberale kapitalistische samenleving. 

Marcuse heeft in zijn boek Negations, dat hier gratis te downloaden is, laten zien hoe facistische ideologieën irrationalistische mythen verheffen als substituut voor kritisch denken - kijk maar naar wat er nu in de Verenigde Staten gebeurt en dat voor de eerste wetenschappers al aanleiding is om het land te verlaten en naar Canada of Europa te gaan. 

‘In een onderdrukkend systeem kan vrijheid een middel worden om mee te beheersen’

Vandaag de dag zijn we getuige van het opnieuw opduiken van veel van de elementen die Marcuse analyseerde in Negations, zoals het feit dat de mythe boven de rede wordt gesteld. Zo ontleedde Marcuse hoe fascistische ideologieën irrationalistische mythen (‘bloed’, ‘aarde’, ‘volk’, ‘lot’) verheffen als substituut voor kritisch denken. Deze mythen leiden af van materiële ongelijkheden en kanaliseren in plaats daarvan onvrede naar ingebeelde vijanden. 

Daarnaast sprak hij van cultuur als controle: Wat lijkt op ‘traditionele waarden’ of ‘cultureel erfgoed’ kan deel uitmaken van wat Marcuse het bevestigende karakter van cultuur noemde, waarbij culturele normen de bestaande orde versterken en zinvolle kritiek verhinderen. Cultuur wordt een instrument voor conformisme, niet voor bevrijding.

Voorts had Marcuse veel aandacht voor de autoritaire persoonlijkheid. Lang voordat ‘strongman politics’ een begrip werd, analyseerde hij de psychologische aantrekkingskracht van autoritaire figuren die orde, mannelijkheid en lotsbestemming belichamen. Het zijn figuren die niet geaccepteerd worden om wat ze doen, maar om wat ze symboliseren.

Tot slot stelde hij dat er grenzen aan het liberalisme zijn. Hij zag liberalisme niet als het tegenovergestelde van autoritarisme, maar als een systeem dat er vaak niet in slaagt om autoritarisme te voorkomen. Wanneer liberale democratieën hun beloften niet kunnen waarmaken - economische zekerheid, sociale rechtvaardigheid of zinvolle politieke zeggenschap - treedt desillusie op. Extreem rechts speelt volgens hem in op deze leegte.