Verkruimelend vertrouwen onze grootste zorg

In het kort:

• Vertrouwen binnen de Nederlandse samenleving vermindert fors.
• Corona- en klimaatcrisis zijn cocktail die diepe kloof slaat.
• Autonomie is de historische basis van onze welvaart: ‘O Nederland, let op uw saec!’

De menselijke autonomie ligt onder een politiek vergrootglas. Dat komt doordat de pandemie onze samenleving en economie midscheeps heeft geraakt. De beslissers staan voor duivelse dilemma’s, er zijn geen gemakkelijke antwoorden. Het demissionaire kabinet ziet een coronapas als oplossing om ons weer terug te brengen naar het ‘oude normaal’. Critici zien dit als een maatschappelijk hoogst risicovol besluit.

Dit zet het vertrouwen binnen onze samenleving ongekend onder druk, zo onderstreepten het dinsdag gepubliceerde Ipsos-onderzoek en de Edelman Trust Barometer, die het vertrouwen in de instituties meet, uit februari. Politiek, kabinet, premier en koning: het vertrouwen in deze hoekstenen kreeg dit jaar, net als vorig jaar, een uitzonderlijke knauw.

Het is al vaker gezegd: we zijn op weg van een tijdperk van veranderingen naar een verandering van tijdperk. De toename van economische groei en welvaart sinds 1945 loopt vast in een zandbak van groteske wereldwijde problemen: klimaatverandering, afkalvende solidariteit en identiteit door toenemende ongelijkheid, wereldwijde vluchtelingenstromen en een pandemie die economieën en samenlevingen kan laten imploderen. Welkom in het Antropoceen, de tijd waarin de mens met zijn bijna manische activiteit het leven op aarde existentieel bedreigt.

Erasmus versus Luther

Als tijdvakken als tektonische platen over elkaar schuiven, en diepe breuklijnen veroorzaken, is niets meer heilig. Zelfs niet één van de belangrijkste verworvenheden van de geschiedenis: de autonomie van de mens. Het fundament daarvoor is gelegd door de Grieken en beleefde een herwaardering in de renaissance, als antwoord van humanisten op het verval tijdens de middeleeuwen.

Belangrijk hiervoor was de polemiek tussen de twee mastodonten van hun tijd: Maarten Luther, de man die de Reformatie zou ontketenen, en Desiderius Erasmus, die het voor de burgerij opnam. Luther hield vast aan het godsbeeld en liet geen ruimte voor de menselijke autonomie. Erasmus opende in 1524 de pennenstrijd met zijn traktaat Over de vrije wil. Luther reageerde dat niemand zijn eigen verlossing kan bewerkstelligen, want dan zou God niet oppermachtig zijn.

Het debat bracht de twee geen spat dichter tot elkaar. De inzet was ook onoverbrugbaar: de overgang van het ene naar het andere tijdvak. Het feodale stelsel maakte plaats voor handel, verstedelijking en de opkomst van de burgerij. Tegen die achtergrond stelden humanisten als Erasmus dat de mens wel degelijk zijn autonomie heeft en dat zijn geluk afhangt van hoe hij zijn vrijheid invult. Maar tijdgenoten dachten dat Erasmus de strijd met Luther zou verliezen. Hij kon namelijk niet voorkomen dat de Kerk zou splijten en Europa in godsdienst- en burgeroorlogen zou storten die 120 jaar zouden duren.

Toch zegende Erasmus post mortem. Rede en wetenschap kwamen centraal te staan, net als verdraagzaamheid. Het bracht in 1648 de Vrede van Westfalen, met het primaat aan de staat ten koste van de kerk. Filosoof Immanuel Kant schreef in 1784: Sapere aude! Ofwel: durf te denken! De beloning was overweldigend: nu de mens autonoom mocht denken, en dus wilsvrijheid had, nam vanaf de 18e eeuw de ondernemerszin ongekend toe, en daarmee ook welvaart en welzijn.

Diepe kloof

Nu, ruim drie eeuwen later, staat dit alles plots onder grote druk: het corona-virus blijkt een diepe kloof te slaan in onze samenleving. Ruim de helft van onze bevolking zegt bezorgd te zijn en bijna 20% vreest voor zijn burgerrechten. De coronacrisis wordt bovendien geflankeerd door andere grote crises, zoals de klimaatcrisis. Dat levert een giftige cocktail op, zo toont de Edelman Trust Barometer: de vertrouwensindex onder het geïnformeerde publiek staat op 79 punten, die onder het brede publiek op 62, wat resulteert in een vertrouwenskloof van 17 punten. Het is een dramatische verslechtering ten opzichte van 2020. Edelman stelt dat Nederland niet eerder zo op de proef is gesteld, sinds de 21 jaar dat de barometer wordt gepubliceerd. ‘In een tijdperk waarin mensen steeds vaker naar hun leiders kijken voor antwoorden en oplossingen voor ongekende maatschappelijke-, politieke- en gezondheidsuitdagingen, laten de resultaten zien dat leiderschap tekortschiet.’

Vertrouwen dat verkruimelt is hoogst zorgwekkend. Het is een ontwikkeling die de regering in elk besluit zwaar zou moeten meewegen. Dat geldt vooral voor dit land. Want het economisch succes en de maatschappelijke stabiliteit van Nederland zijn al ruim 400 jaar oud en geschraagd op een uniek ‘ethos van vertrouwen’. Daarin zijn de bewoners van dit natte land, bij gebrek aan natuurlijke hulpbronnen, de zeeën opgevaren om handel te drijven. ‘Handel’, zo stelde de Britse diplomaat William Temple ooit, ‘eist vertrouwen tussen particulieren, vertrouwen in de sociale zorg en vertrouwen in de regering’. Eeuwenlang bleef dat vertrouwen vrijwel ongeschonden, wat blijkt uit het feit dat de Nederlandse rente sinds 1540 gemiddeld de laagste was in de wereld.

‘O Nederland, let op uw saec’, om met de 16e eeuwse liedjesschrijver Adrian Valerius te spreken. De autonomie van de mens, of zo u wilt de vrije wil, staat niet alleen aan de basis van ons kritische en dwarse denken, maar ook van onze ondernemerszin en daarmee van onze welvaart en welzijn. Dat op het spel zetten zou een vergissing van historisch formaat zijn.

Het Financieele Dagblad, 22 september 2021.

Schilderij: De geldwisselaar en zijn vrouw (1514). Schilder: Quintin Massijs, Louvre, Paris.