Vaarwel Moederschip Aarde. Vaar wel!

In het kort:

• Het is “Earth Day”, met als thema “Restore Our Earth”
• Ruimtevaarders spreken van een prachtig, maar kwetsbaar thuis
• Miljardairs vrezen de toekomst en bereiden vluchtweg voor: Mars

Jaarlijks wordt op deze 22e april “Earth Day” gevierd. De meeste mensen zullen zich er niet van bewust zijn, maar dat is dit jaar al weer voor de 51e keer op rij. Thema dit keer “Restore Our Earth”, dat wereldwijd aanslaat. Want de onrust groeit. Jongeren vragen zich af wat voor toekomst zij nog hebben, terwijl ouderen zichzelf met gevoelens van schuld de vraag stellen wat ze aan het nageslacht nalaten. Het leven op aarde is ruim 150 jaar na het begin van de industriële revolutie niet meer vanzelfsprekend. Vergaande herstelwerkzaamheden zijn nodig, want een gezonde planeet is geen optie – het is bittere noodzaak. Er is namelijk geen PlanetB. 

In het decennium waarin ik op de aarde kwam, dat van de jaren zestig van de vorige eeuw, was het vooruitgangsgeloof nog onaangetast. Al was het wel een periode van maatschappelijke onrust en revolte: zo moesten de Verenigde Staten de oorlog in Indochina opgeven, omdat de verschrikkingen van het oorlogsgeweld dankzij de televisie de Amerikaanse huiskamer binnendrongen. Daardoor konden politici niet meer uitleggen wat niet meer uit te leggen was. Tegelijkertijd kwamen studenten in opstand. Tegen de oorlog, maar ook omdat ze de hiërarchische verhoudingen op de universiteiten ter discussie stelden. Hun enthousiasme en vastbeslotenheid om tot democratisering en individuele vrijheid te komen, maakte dat ook arbeiders de fabriekshallen verlieten om de straat op te gaan. Ze eisten net als de studenten meer inspraak, alsook betere arbeidsvoorwaarden.

De maatschappelijke revolte

Het was een maatschappelijke revolte die niet zonder slag of stoot ging. In de Verenigde Staten werd in 1963 president John F. Kennedy vermoord, enkele jaren later ook zijn broer Robert Kennedy en Martin Luther King die vocht voor gelijke burgerrechten voor zwarten en andere minderheden. En dan was er nog sprake van een ideologische strijd tussen het Westen, onder aanvoering van de Verenigde Staten, en de Sovjet-Unie. Dat werd de Koude Oorlog genoemd. Daarbij ging het om het primaat van kapitalisme versus communisme. Dat ging gepaard met een heuse wapenwedloop die de vernietiging van de aarde tot een reële mogelijkheid maakte.

Tegen de achtergrond van die wedloop had president Kennedy op 25 mei 1961 gezegd dat het zijn ambitie was om binnen afzienbare tijd mensen op de Maan te zetten. ‘I believe this nation should commit itself to achieving the goal, before this decade is out, of landing a man on the Moon and returning him safely to the Earth.’ Acht jaar later was het zover: op 20 juli 1969 werd de Amerikaanse ruimtevaarder Neil Armstrong de eerste mens ooit die voetstappen op de maan zette. Bijna een half miljard mensen hoorden hem zijn historische woorden uitspreken: ‘That’s one small step for (a) man, one giant leap for mankind.’

De maanlanding voedde het Amerikaanse (zelf)vertrouwen, ook in de wedkamp met de Sovjet-Unie. Zij droeg bij aan het vertrouwen in technologie als oplossing voor alle uitdagingen waar de mensheid voor stond. Bovendien leverden de ruimtereizen foto’s op, die een groot psychologisch effect op de mensheid zouden hebben. Zo dateerde de eerste foto van kerstavond 1968, toen astronaut William Anders vanuit het ruimteschip Apollo 8 een iconische foto maakte die Earthrise werd gemunt. Het was een foto van ‘een weelderige wereld die oprijst boven de steriele, kraterachtige maanhorizon’. Media spraken van ‘Blauwe marmer’ – blauwe marmer met witte slierten. Het was een beeld dat het wereldwijde besef voedde hoe ontroerend mooi, maar vooral ook hoe kwetsbaar onze planeet wel niet is.

Woorden schieten tekort

Ruimtevaarders hebben altijd moeite gehad om in woorden te vatten wat ze hebben gezien en meegemaakt. Toen in december 1969 de bemanning van de Apollo 11 op Buckingham Palace werd ontvangen door de Britse koningin, kreeg de zeer betrokken prins Philip de gelegenheid om nog even apart met Neil Armstrong, Edwin “Buzz” Aldrin en Michael Collins te praten. Philip raakte echter teleurgesteld door het onvermogen van de astronauten om hun gevoelens en waarnemingen onder woorden te brengen. Armstrong c.s. vertelde dat ze tijdens hun ruimtereis vooral gericht waren op de opdrachten en projecten die ze moesten afwerken. Prins Philip knapte daar op af. Het zou zelfs de inleiding zijn geweest tot een mid-life crisis.

Toch was het gebrek aan verbeeldingskracht en woordenschat van de ruimtevaarders niet vreemd. In de 200.000 jaar dat de mens zich nu op de aardkloot beweegt, hebben we ons fysiologisch uitsluitend ontwikkeld ten behoeve van een leven op aarde en niet daarbuiten. Daarom, zegt de Italiaanse ruimtevaarder Luca Parmitano, hebben we nog altijd niet de woorden gevonden om te beschrijven wat de ervaring van een ruimtereis nu echt is.

Praten over het beeld van Moeder Aarde vanuit de ruimte, lijkt dan ook een beetje op de ervaring die gewone stervelingen moeten herkennen. Denk aan het verblijven in een schitterend, in een lage zon gevangen landschap. Dat kan een transcendente ervaring zijn van volmaakt, misschien zelfs wel van goddelijk geluk. Maar toch, de foto die dan vervolgens wordt gemaakt en gedeeld, evenaart zelden of nooit dat unieke moment – bijna een openbaring – van één zijn met de elementen. Voor ruimtevaarders zal dat niet anders zijn. Woorden schieten eenvoudigweg te kort.

Astronaut Michael Collins, die bemanningslid was van de ruimtereis met de Apollo 11 in 1972, verklaarde jaren later dat hij nog altijd verbaasd is over dat immense gevoel van kwetsbaarheid dat hij tijdens zijn reis van Moeder aarde kreeg. ‘Waarom?’ vroeg hij zichzelf in een interview af. ‘Dat weet ik tot op de dag van vandaag niet. Ik had het gevoel dat het klein is, dat het licht afgeeft, dat het prachtig is, dat het thuis is en dat het zo enorm kwetsbaar is.’

De “goudlokje-zone”

Het klopt dat het leven op aarde extreem fragiel is.Wetenschappers verklaren dat uit de “goudlokje-zone”: deze planeet bevindt zich op de meest ideale plek in ons zonnestelsel en in onze Melkweg om het leven zoals we dat kennen te ondersteunen. Door deze specifieke, gunstige positionering heeft de aarde naar schatting 4,6 miljard jaar de tijd te gekregen om tot een specifieke kosmische constructie te komen. Als gevolg daarvan beschikt deze planeet over de juiste condities om leven mogelijk te maken. Zo ontvangt de aarde voldoende energie om water vloeibaar te laten zijn. Bovendien is het op de aarde warm, maar niet te warm, noch te koud. In combinatie met de ozonlaag maakt dit leven op deze planeet mogelijk.

Wetenschappers hebben op basis van gesprekken met astronauten de ervaringen van hen – zoals het zien van de aarde vanuit de ruimte – als een “overview effect” betitelt, wat een cognitieve verandering in het bewustzijn teweegbrengt. Het is de ervaring dat je voor het eerst beseft dat onze planeet in de ruimte een ‘kleine, fragiele bal van leven is, die in de oneindige leegte’ hangt en die beschermd wordt door niet meer dan ‘een flinterdunne schil van atmosfeer’, schrijft journalist White. Mensen die getuige zijn geweest van het ‘overzicht’, stellen dat het effect een sterke connectie met het leven op aarde is, en de wil om haar te beschermen. Bovendien levert het een zeer diepe waardering op voor de schoonheid van de aarde.

White schrijft in zijn psychologische analyse dat een blik vanuit de ruimte op de aarde overeenkomt met totaliteit. ‘Seeing it from a distance, when one is disconnected physically yet connected emotionally, conjures thoughts of home, of the entirety of one’s world, and of mankind as a whole.’ Astronauten zouden volgens hem op basis van die ervaringen diepere sociale en psychologische bronnen kunnen aanspreken. Bovendien maakt het hun emoties positiever. Het zou hun gezondheid verbeteren en hen beter in staat stellen om in groepen samen te werken en hun creativiteit te verhogen.

De uitverkorenen die de onbeschrijfelijke ervaring hebben gehad om Moeder Aarde vanaf een ruimteschip te zien zijn nog geen 600 in getal. Slechts 24 mensen daarvan hebben de aarde kleiner en kleiner zien worden, totdat zij niet groter leek te zijn dan een polshorloge. En nog minder mensen, slechts 6 in getal hebben in onze wereldgeschiedenis de ervaring gehad dat de aarde compleet achter de maan verdween en dat men slechts nog omringd werd door een oneindige zee van sterren – eenzamer dan dat kan je als mens waarschijnlijk niet zijn.

Maar de kans is aanwezig dat de komende decennia meer dan die pakweg 600 uitverkoren astronauten en kosmonauten de ervaring van “overview” kunnen opdoen. De rijkste mensen ter wereld, miljardairs van wie sommigen meer dan 100 miljard dollar aan persoonlijk vermogen hebben, willen de ruimte in. Elon Musk, de flamboyante oprichter van het autoconcern Tesla, Neuralink en SpaceX, legde journalisten uit waarom hij dat wil. ‘Ik wil een nieuwe space race, omdat races spannend zijn’, zei hij, bijna schouderophalend. Vochten de miljardairs vroeger om de eer tijdens de America’s Cup, een zeilrace waar geld noch moeite wordt gespaard, de top 0,1 procent in de wereld strijdt nu om eeuwige roem in het heelal. Het zijn de Marco Polo’s van de 21e eeuw.

Kolonie op Mars

De miljardairs – het zijn uitsluitend mannen, die het moederschip willen verlaten – luisteren naar namen als Paul Allen, Jeff Bezos, Richard Branson, Yuri Milner, Larry Page, Mark Zuckerberg, en dus Elon Musk. Die laatste is het meest uitgesproken en bovendien degene die het meest vergaand is in zijn plannen voor het heelal. Op Twitter verklaarde hij eerder dat ‘ongeveer de helft van mijn geld is bedoeld om problemen op aarde te helpen oplossen’. En voegde hij er aan toe: ‘de andere helft is om een zelfvoorzienende stad op Mars op te richten om de voortzetting van het leven (van alle soorten) te verzekeren, in het geval de aarde wordt geraakt door een meteoriet zoals de dinosaurussen overkwam of dat het tot Wereldoorlog III komt en we onszelf vernietigen.’

Musk denkt aan een kolonie op Mars, waar een miljoen mensen gaat wonen in compleet zelfvoorzienende steden. Waarom? Omdat mensen bedreigd worden met uitroeiing als ze op de aarde blijven. Daarom is de kolonisatie van andere planeten in het heelal onvermijdelijk, stelt Musk. Om dat doel te bereiken wordt op dit moment gewerkt aan SpaceX, waarmee Musk honderdduizenden mensen naar de Rode Planeet wil brengen met zelfgebouwde ruimteschepen met herbruikbare raketten. Het idee dat een visionaire ondernemer als Elon Musk aan de eindigheid van de aarde denkt, voelt als schokkend en verdrietig. Maar hij is niet de enige van de ultra high net worth individuals in de wereld die er zo over denkt.

De Amerikaanse tech-journalist Douglas Rushkoff beschrijft in Survival of the Richest op het platform Medium.com hoe hij uitgenodigd werd om te komen spreken voor – wat hij denkt – pakweg 100 hedgefonds managers. Zijn honorarium is een half jaarsalaris. Rushkoff bereidt zich tot achter de komma voor op het aan hem voorgelegde thema: ‘the future of technology’. Maar als hij naar de zaal wordt gebracht voor zijn afspraak, vindt hij geen honderd koppig publiek tegenover zich, maar vijf schatrijke mannen, allemaal werkzaam in de hedgefonds industrie. Het vijftal begint met ogenschijnlijk onschuldige vragen: bitcoin of ethereum? Welke regio in de wereld zal minder getroffen worden door klimaatverandering: Nieuw-Zeeland of Alaska? Maar dan gaat men over tot de kern van het gesprek, met vragen als: ‘hoe blijf ik autoriteit behouden ten opzichte van mijn veiligheidsmensen als hét moment komt?’

De miljardair die rood én zwart speelt

Het moment is “the event” – een eufemisme voor de ineenstorting van Moederschip Aarde, ten gevolge van de klimaatcrisis, een nucleaire explosie, sociale onrust, een niet meer te stoppen pandemie, of hackers die de wereld tot stilstand brengen. Rushkoff beschrijft dat de rest van het gesprek over vrijwel niets anders ging dan dat. De ultra rijke hedgefonds managers waren zich aan het voorbereiden op een digitale toekomst die vrijwel niets meer van doen had met de wereld beter achterlaten dan waarin je deze aangetroffen had, maar jezelf willens en wetens isoleren, om jezelf en je familie te beschermen tegen de acute gevaren van klimaatverandering, stijgende zeespiegel, massamigratie en uitputting van hulpbronnen. 

Voor die hedgefonds managers gaat de toekomst van technologie maar over één ding: vluchten. Het gaat niet meer over de optimistische vraag hoe technologie aan een betere, door mensen gedreven samenleving kan bijdragen, oordeelt Rushkoff, maar hoe je het leven kan migreren naar een utopie van een post-mensheid.

Conclusie: niets menselijks is de rijkste mensen in onze wereldgeschiedenis vreemd, maar toch stelt het teleur om deze 51e editie van “Earth Day” af te moeten sluiten met het inzicht dat briljante, bevoorrechte mensen als Elon Musk hun geld zowel inzetten op rood als op zwart.

Gepubliceerd op LinkedIn, 22 april 2021.

Schilderij: De Astronoom (1668). Schilder: Johannes Vermeer. Louvre, Parijs.