Uncle Sam, is hij onze vriend nog wel?

In het kort:

• Het conflict over de Oekraïne raakt Duitse economische belangen in het hart.
• Tegelijkertijd vergroten de VS hun machtspositie in Europa, middels levering van LNG-gas.
• Ondertussen stuiteren we naar de moeder aller crises: de confrontatie tussen de VS en China.

De Chinese wijsgeer Confucius hield zijn leerlingen 2500 jaar geleden al voor: ‘Kijk niet naar, luister niet naar, spreek niet uit en richt je niet op wat in strijd is met de welgevoeglijkheid.’ Kortom, horen, zien en zwijgen. Dat is wat Europeanen doen nu zij terecht zijn gekomen tussen de hamer en het aambeeld van de strijd om de hegemonie in de wereld. De vraag wordt zelden gesteld, het antwoord veelal vermeden: is Uncle Sam nog wel een echte vriend van Europa? 

Já beslist, zullen ze in de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie zeggen, zoals in Oost-Europa en de Oekraïne. Bij de Duitsers, die de grootste en meest krachtige economie van Europa vertegenwoordigen, zullen andere gedachten opkomen. Twijfel, misschien is het zelfs wel existentiële twijfel. Zeker nu in september een aanslag is gepleegd op de Russische gaspijpleiding Nord Stream, die door de Baltische Zee naar Duitsland loopt en onze oosterburen energiezekerheid gaf. Maar die ‘zekerheid’ betitelen de Verenigde Staten als energieafhankelijkheid van een revisionistische dictator, Vladimir Poetin.

Hoewel men de dader nog niet heeft weten aan te wijzen, bestaat er inmiddels nagenoeg wereldwijde consensus dat de twee pijpleidingen moedwillig zijn gesaboteerd. Bij de aanslagen is ten minste 100 kilogram TNT explosieven gebruikt. Dat is geen sinecure om die op de zeebodem te krijgen, op een diepte van 70 tot 80 meter. Volgens de Amerikaanse denktank Carnegie Endowment for International Peace is deze aanslag dan ook van een dergelijke grootte en complexiteit dat slechts een handvol staten daar toe in staat is. Vingers zijn gewezen naar Rusland en de Verenigde Staten, die laatste mogelijk in relatie tot Groot-Brittannië en/of Polen.

De “whodunit” sage

Medio oktober kwam er een andere indicatie in deze “whodunit” sage bij: de Zweedse minister-president Magdalena Andersson zei onzeker te zijn ‘of Rusland de aanslag heeft gepleegd’, zonder aanvullende informatie te geven. De Zweedse regering verklaarde volgens het Duitse weekblad Der Spiegel bovendien dat men geen behoefte had aan een gezamenlijk onderzoek, met Denemarken, Duitsland én de Verenigde Staten, omdat ‘het veiligheidsniveau van de onderzoeksresultaten te hoog is om met andere staten te delen’.

Zelfs in de Verenigde Staten sloten zich kritische stemmen bij de verdenking jegens Washington aan. Fox News suggereerde dat de Amerikaanse regering er de hand in heeft gehad. De altijd kritische, en goed geïnformeerde professor Jeffrey Sachs zei hetzelfde tegenover Bloomberg.

Verbazingwekkend was dat niet. Had president Biden twee weken voor de Russische inval in Oekraïne, in aanwezigheid van de Duitse bondskanselier Olaf Scholz, niet gezegd: “Als Rusland binnenvalt, dat betekent dat tanks of troepen opnieuw de grens van Oekraïne oversteken, dan zal er geen Nord Stream 2 meer zijn. We zullen er een einde aan maken.”

Toen een journalist zich afvroeg hoe Biden dat voor zich zag, antwoordde de president: “Ik beloof het je, we zullen in staat zijn om dit te doen.”

Zijn minister van Buitenlandse Zaken, Antony Blinken, voegde er op 30 september – vier dagen na de aanslagen – aan toe: “It’s a tremendous opportunity to once and for all remove the dependence on Russian energy and thus to take away from [Russian President] Vladimir Putin the weaponisation of energy as a means of advancing his imperial designs.”

Bij die uitspraak van Blinken zat geen woord Spaans, toen hij er enigszins triomfantelijk aan toevoegde dat de Verenigde Staten nu de belangrijkste leverancier van LNG-gas naar Europa zijn en dat Washington al jaren met Europese leiders samenwerkt om de vraag naar gas te verminderen en de transitie naar hernieuwbare energie te versnellen.

De (verloren) pijlers van de Duitse macht

In de Duitse media kun je berichten lezen dat regeringsleiders en topambtenaren het conflict met Rusland en de noodgedwongen stopzetting van Russische gasleveranties zien als hun 9/11, zoals de Amerikanen hun 11^e september voor altijd koppelen aan de aanslagen op het World Trade Center – het zinnebeeld van het Amerikaanse kapitalisme.

Het klopt, nagenoeg geen land in Europa wordt economisch zo hard getroffen door het gewapende conflict met Rusland als Duitsland met zijn energie-intensieve maakindustrie. Het land heeft zijn indrukwekkende economische successen de afgelopen decennia gebouwd op drie pijlers, die nu allemaal dreigen in te storten: als eerste heeft het zijn veiligheid compleet uitbesteed aan de Verenigde Staten, wat verantwoord werd met de in Duitsland breed gedragen opvatting dat soft power in de dagelijkse praktijk doorslaggevender is dan hard power. Maar de oorlog om Oekraïne laat zien hoe kwetsbaar die doctrine wel niet is: de oorlog kan makkelijk overslaan naar het hart van Europa. Maar belangrijker nog: deze oorlog maakt duidelijk dat de Verenigde Staten het conflict met Rusland vooral ook zien als een opmaat naar een wereldomspannende strijd – waarover later meer.

De tweede pijler van Duitslands’ succes is dat de concurrentiekracht van zijn economie deels is gebaseerd (geweest) op de beschikbaarheid van Russisch gas. Die afhankelijkheid werd vergroot met de aanleg van Nord Stream 2, die de regering in Berlijn veel kritiek deed inslikken waar het om Russische schendingen van internationaal- en oorlogsrecht ging. Nu Russische gas- en olieleveranties aan Europa voor langere tijd ondenkbaar lijken te zijn, moet Duitsland, net als de rest van Europa, (vloeibaar) gas in de VS of in het Midden-Oosten kopen. Dat gebeurt tegen aanzienlijke hogere prijzen dan voorheen, met verarming van het volk tot gevolg.

De derde pijler, zo analyseerde de Bulgaarse politicoloog en adviseur Ivan Krastev onlangs in de Berlijnse krant TAZ, is de kern van Duitslands’ economische succes, namelijk de afhankelijkheid van de Chinese exportmarkt. De toegang tot die goedkope markt loopt gevaar nu de Verenigde Staten de snel groeiende macht van China aan banden proberen te leggen door sancties, zoals een exportverbod van strategische technologie en kennis. Het opdrogen van de Chinese toevoerlijnen zette de Duitse bondskanselier Scholz in november aan tot een smadelijk bezoek aan de net tot staatshoofd-voor-het-leven benoemde Xi-Jinping.

Concurrerende visies op de wereld

Het einde van de globalisering van de laatste dertig jaar en van de connectiviteit die daarmee gepaard ging, zet de relaties tussen de drie machtsblokken in de wereld op scherp. Hun visies op de wereld verschillen sterk en zijn soms regelrecht contrair. Zo is de Europese opvatting over connectiviteit normatief van aard en gericht op het delen en opleggen van wet- en regelgeving, terwijl de Chinese visie relationeel is en gericht op centralisering van systemen en voordelen, zo schrijft Mark Leonard, oprichter van de denktank European Council on Foreign Relations, in zijn boek The Age of Unpeace.

Maar het meest uitgesproken zijn de Verenigde Staten. Hun visie op de wereld is instrumenteel en macht-georiënteerd. Daarin treedt het op als een gatekeeper, die zijn macht aanwendt om anderen te laten doen wat het land goed acht – dat geldt niet alleen voor zijn tegenstanders, maar ook voor de bondgenoten in Europa en elders. Het is macht die gebouwd is op toegang tot beschikbare bronnen, zoals grondstoffen, en op technologische en militaire superioriteit en op monetaire dominantie met de dollar als reservemunt van de wereld.

Maar zoals eerder ook gold voor de opkomst en het verval van de hegemonieën van de moderne geschiedenis – Spanje, de Republiek der Verenigde Nederlanden en Groot-Brittannië – zo geldt dat nu ook voor de Verenigde Staten. Na verloop van tijd wordt die primus inter pares rol aangevochten. Dat gebeurt nu in het geval van de VS door China. Maar de overgang van de ene hegemonie naar de andere, gaat nooit zonder slag of stoot. Neem de Republiek der Verenigde Nederlanden, die meerdere zeeoorlogen tegen Groot-Brittannië vocht, voordat een oorlogscoalitie van dat land met Frankrijk en Duitse keurvorsten in 1672 aan de suprematie van de Republiek een einde zou maken.

Het zal dit keer niet anders zijn: de Verenigde Staten zullen geen middel schuwen om de heerschappij in de wereld te behouden. Zo gebruiken ze de (al)macht van de dollar als reservevaluta van de wereld om (onbeperkt?) geld te drukken. Zonder risico is dat niet: zo waarschuwde de voormalige minister van Financiën, Larry Summers, recent voor een zogenoemde “doom loop”. Dat wil zeggen het land zal dit jaar 4400 miljard dollar aan inkomsten realiseren, maar 5800 miljard dollar uitgeven. De financiering daarvan gebeurt door het uitschrijven van meer overheidsschulden, die inmiddels ruim 31.000 miljard dollar groot zijn. Een recessie in relatie tot stijgende rente en oplopende schulden kan maken dat eensklaps iemand op de markten roept: de keizer heeft geen kleren aan! Dan kan de neergang snel gaan, zoals ook voormalige hegemonieën als Spanje en de Republiek der Verenigde Nederlanden lang geleden hebben ervaren.

Maar tot dat moment deinzen de Verenigde Staten nergens voor terug om hun macht te behouden. Zo worden Europese bedrijven en banken die zaken doen met de Verenigde Staten’ onwelgevallige staten en machthebbers de toegang tot de Amerikaanse markt ontzegd; agressors als Rusland worden geconfronteerd met uitsluiting van het internationale betalingssysteem Swift en bevriezing van buitenlandse reserves; en wie de Amerikaanse hegemonie bedreigt door harder te groeien en machtiger te willen worden dan de VS, zoals China thans doet, wordt in het hart getroffen. Zo heeft Washington de oekaze uitgevaardigd dat bedrijven die sleuteltechnologieën aan China leveren, zoals het Nederlandse ASML, de Amerikaanse markt niet meer in mogen en dat burgers die werkrelaties met China onderhouden hun Amerikaanse staatsburgerschap zelfs kunnen verliezen.

Het grote schaakbord

Vergis u niet: het Amerikaanse establishment bereidt zich al jaren, zo niet decennia, voor op het eindspel gericht op behoud van zijn imperiale positie in de wereld. De bekendste en meest uitgesproken protagonist daarvan is Zbigniew Brzezinski. Hij is de voormalige veiligheidsadviseur van de Amerikaanse president Jimmy Carter. In 1996 – op het moment van de ineenstorting van de Sovjet-Unie – publiceerde Brzezinski The Grand Chessboard. Dat boek leest, met terugwerkende kracht, als een blauwdruk voor de wereld en de conflicten die zich nu aftekenen.

Brzezinski stelt in zijn boek dat de landmassa van Eurazië het thuis is van het grootste deel van de wereldbevolking en van natuurlijke hulpbronnen en economische activiteit. Daar bevindt zich het grote schaakbord waar de suprematie van de Verenigde Staten zal worden uitgedaagd óf bevestigd. De Verenigde Staten, zo de in 2017 overleden geopolitieke analist, moeten ervoor zorgen dat zij in Eurazië de enige politiek scheidsrechter worden en de opkomst van welke rivaal dan ook de kop indrukken om daarmee hun economische en diplomatieke belangen te verdedigen.

In zijn onthullende boek stelt Brzezinski aan de hand van kaarten dat de veiligheid van Europa in handen ligt van Frankrijk, Duitsland, Polen én Oekraïne. Om eraan toe te voegen dat de veiligheid van Europa als geheel vooral zal afhangen van wat  Oekraïne doet en of dat land ook wordt opgenomen in de Europese Unie én de NAVO. En voegt hij eraan toe: Rusland kan zonder Oekraïne geen deel zijn van Europa, terwijl Oekraïne wel deel kan zijn van Europa zonder Rusland. Als Oekraïne wél besluit deel te worden van Europa, wat zonder terughoudendheid haar ambitie is, dan komt Rusland voor de indringende vraag te staan wat haar volgende fase in de geschiedenis zal zijn. Zal het ook deel worden van Eurazië of wordt het een outcast, die noch bij Europa, noch bij Azië hoort, vraagt Brzezinski zich met vooruitziende blik af.

Het lijkt erop dat de aanvalsoorlog van Poetin op de zuiderburen maakt dat de Russische leider zijn keuze heeft gemaakt en dat het de strijdende partijen geen andere keuze laat dan tot het bittere einde door te vechten totdat de één of de ander zijn hoofd in de schoot heeft gelegd. De Verenigde Staten zullen er alles aan doen om ervoor te zorgen dat vanuit het Kremlin de handdoek in de ring wordt geworpen.

Daarna zullen de Verenigde Staten zich aan de moeder aller conflicten zetten. Dat zal een hybride strijd zijn met China. Het ziet er niet naar uit dat de Amerikanen zullen dulden dat Europa in de strijd met China langs de kant blijft staan. Want, zoals een analist onlangs waarschuwde: “als Rusland een oorlog is, dan is China een klimaatverandering.”

Nawoord: 
Het Amerikaanse Congres heeft de zogenoemde “Inflation Reduction Act” aangenomen, die Amerikanen aanmoedigt om in de Verenigde Staten gemaakte producten te kopen, die bovendien energie-efficiënt zijn. De EU ziet er ook een poging in om Europese bedrijven, die geconfronteerd worden met hoge energiekosten, te verleiden om hun productie naar de VS te verplaatsen. De wet wordt in december van kracht.  

Schilderij: Salvador Dali, The American Dream, 1931.