Onderschat ontwrichtende werking van elite niet

In het kort:

• In debat over groeiende ongelijkheid geen aandacht voor rol elite.
• Geschiedenis leert dat disbalans tussen massa, staat en elite tot revolutie leidt.
• Ook in deze tijd geen balans, klimaatcrisis is grote trigger.

De grootste gelijkmakers in de wereld, zo houden historici ons voor, zijn oorlogen en pandemieën. Zo eiste de Spaanse griep rond 1918 meer dan 50 miljoen mensenlevens, inclusief zij die aan de zonzijde van het leven zijn geboren. Maar die historische werkelijkheid gaat, naar het zich nu laat aanzien, niet meer op. Zo berekende Credit Suisse in het Global Wealth Report 2021 dat de wereldwijde rijkdom in 2020 met 7,4% is gegroeid en dat de landen die het hardst geraakt zijn door de pandemie het in termen van groeiende rijkdom niet slecht doen – integendeel.

Dat is te danken aan de alerte reactie van overheden op de corona-uitbraak in maart 2020 en aan de geldpersen die centrale banken aanzetten om de financiële markten te ondersteunen. De gevolgen daarvan maakt het rapport goed inzichtelijk: de rijkdom van huishoudens in de wereld nam netto toe met $28.700 mrd tot $418.300 mrd. Het aantal miljonairs groeide in 2020 wereldwijd met 5,2 miljoen tot ruim 56 miljoen. Zwitserland spant de kroon: 15% van de bevolking is nu miljonair. In Nederland is dat 7,7%.

Slapend rijk geworden

De stijging van het aantal mensen dat nu de miljonairsstatus heeft, verrast overigens niet. Vele nieuwkomers zijn slapend rijk geworden door de asset bubbels die de centrale banken blazen. Maar let op: de stijgende aandelen- en huizenprijzen zijn ‘ongerealiseerde vermogenswinsten’, zolang niet tot verkoop is overgegaan.

Meer in het oog springend is het feit dat de wereldwijde elite van superrijken, de zogenoemde Ultra-High-Net-Worth Individuals (UHNWI’s), is toegenomen met 24% tot 215.000 – het hoogste stijgingspercentage sinds 2003. Deze UHNWI’s hebben ten minste $50 mln aan vermogen. Bovendien kunnen zij uit de aard van hun rijkdom veel diversere portefeuilles bouwen. Zij zijn dus beter bestand tegen conjuncturele en systeemschokken dan de miljonairs-op-papier.

De asset bubbels die de autoriteiten nu al enige jaren veroorzaken, gaan gepaard met twee grote, onbedoelde effecten: aan de ene kant ziet de massa, dat wil zeggen zij die aan de schaduwzijde van het leven zijn geboren, de kansen afnemen om met hard werken en een portie geluk toegang te krijgen tot kwalitatief goed onderwijs en tot de arbeids- en woningmarkt. Aan de andere kant zijn er de rijken die, dankzij een samenspel van globalisering, liberalisering en ongekend accomoderend monetair beleid, hun aantal zeer sterk zien groeien.

In het debat over de groeiende kansen- en vermogensongelijkheid blijven de gevolgen van die sterke aanwas van de superrijken sterk onderbelicht. Ten onrechte, want een samenleving is opgebouwd uit een precaire balans tussen de massa, de staat en de elite. Stuk voor stuk kunnen zij tot een probleem worden, en in een bepaalde combinatie kunnen ze zelfs een revolutie veroorzaken.

Sociale onrust

Wetenschapper Peter Turchin beschrijft die risico’s in zijn boek Secular Cycles. De massa wordt geconfronteerd met een afnemende levensstandaard (bij voorbeeld door overbevolking), waardoor de kans op sociale onrust en geweld stijgt. De staat probeert dat te voorkomen, bijvoorbeeld door de minimumlonen te verhogen of de huren te bevriezen. Maar een machtige economische elite zal zich daar tegen verzetten, want het tast zijn belangen aan. Regeringen, van wie de aangesloten partijen vaak afhankelijk zijn van de giften van diezelfde elite, hebben dan de neiging om de kool en de geit te sparen door de staatsschulden te laten oplopen.

Maar de elite kent nog een specifiek fenomeen, de ‘overproductie van de elite’ genaamd. Dat betekent dat zij door ‘opwaartse educatieve en economische mobiliteit’ de neiging heeft om sneller te groeien dan het aantal prestigieuze posities dat in economie en samenleving beschikbaar is. En dan kan volgens Turchin een gevaarlijke gelegenheidscoalitie ontstaan: gemarginaliseerde leden van de elite die zich met de massa verenigen tegen de staat.

Een goed voorbeeld hiervan is de opkomst van de Amerikaanse president Donald Trump. Hij greep tussen 2016 en 2020 de groeiende economische ongelijkheid aan om zich tegen het establishment te keren. De gevolgen daarvan werken in de Verenigde Staten nog altijd door: afnemende samenwerking tussen de elite(s), politieke patstelling en afkalvend vertrouwen van de massa jegens het bestel.

Turchin heeft voor zijn stellingen zeer omvangrijk data-onderzoek van de wereldgeschiedenis gedaan. Hij zegt dat dit soort wetmatigheden aan zeer ernstige crises, zoals de Franse Revolutie en de Engelse Burgeroorlog, vooraf zijn gegaan. Hij spreekt van specifieke onverwachte gebeurtenissen die de trigger kunnen vormen, zoals een mislukte oogst, buitenlandse agressie, of zoals in ons geval een pandemie.

Getuige van een drieakter 

Het antwoord van de autoriteiten op de coronacrisis lijkt succesvol. Maar de vraag is of historici dat in de toekomst niet als een pyrrusoverwinning wegzetten. Want mogelijk zijn wij getuige van een drieakter. De eerste twee aktes kennen we nu: de grote financiële crisis van 2008 en de pandemie van 2020, die autoriteiten op overeenkomstige wijze hebben geblust, namelijk met de geldkraan.

De derde akte zullen we in de komende jaren leren kennen. Naar mijn inschatting is dat de onwaarschijnlijk dure en systeemverstorende klimaatcrisis. Daar hebben we als wereldgemeenschap nog maar nauwelijks een antwoord op geformuleerd.

De klimaatcrisis zal de massa, de elite en de staat op ongekende wijze op de proef stellen. Van één ding mag u zeker zijn: met de geldkraan alleen is deze derde akte niet meer te blussen.

Het Financieele Dagblad, 31 juli 2021.

Schilderij: Noblesse Oblige. Schilder: Philip Art, 2017.