Maatschappelijke transitie is onderweg naar het Binnenhof

In het kort: 

• Vertrek van generatie politieke leiders kondigt nieuw tijdvak aan.
• Transities gaan gepaard met een periode van chaos en instabiliteit.
• Nieuwe generatie moet bereid zijn tot een niet-onderhandelbare urgentie.

Mark Rutte wist tot het laatst toe de regie te behouden – in ieder geval in de beeldvorming. Hij kondigde zijn vertrek uit de politiek aan, voordat de Kamerleden de geslepen messen tevoorschijn konden halen. Dat hij als leider van de gevestigde orde afzwaait is het jongste signaal van de maatschappelijke en economische transitie die is ingezet.

Het was mijn dochter die afgelopen maandagochtend als eerste in de familie-app meldde dat het volgens haar “the end of an era” was. Zij appte dat met verwijzing naar een bericht op nosstories. Al de helft van háár leven is Mark Rutte de premier van dit land geweest. Het is een dozijn jaren geweest waarin steeds duidelijker werd dat het heersende narratief van het neoliberalisme, niet (meer) de oplossing maar het probleem is geworden.

Het karrenspoor van het “regime path”

Zo’n narratief ligt aan de basis van wat wetenschappers het “regime-path” noemen. Daarbij wordt gedoeld op een gedeelde manier van denken, werken en organiseren in een maatschappelijk systeem. Zo’n “regime-path” gaat gepaard met dagelijks gedrag, waarmee we de onderliggende structuren van samenleving en economie in stand houden. Omwille van de (deel)belangen en de onderlinge afhankelijkheden is de elite van bestuur en management gericht op controle, efficiency en het reduceren van de risico’s. Concreet betekent dat een focus op het beter maken van het bestaande. 

In tal van bedrijfstakken komt dat neer op optimalisatie van processen, terwijl de rijksoverheid bovendien steeds meer aan het uitbesteden is naar de zogenoemde participatiesamenleving enerzijds en naar bedrijfsleven en consultants anderzijds. Bovendien maakt de focus op kosten en het verminderen van de risico’s dat professionals in belangrijke onderdelen van de publieke dienstverlening, zoals in onderwijs, zorg en veiligheid, het gevoel hebben dat zij de regie zijn kwijtgeraakt. 

Het is al jaren duidelijk dat deze in de jaren negentig van de vorige eeuw geïntroduceerde BV Nederland begint tegen te staan. Veel burgers worden er letterlijk ziek en misselijk van, omdat het accent steeds minder op de mens en op de inhoud ligt en steeds meer op de processen en de beheersbaarheid. Velen hebben het gevoel dat zij, zoals Charlie Chaplin in de film Modern Times (1936), hun autonomie verliezen en slachtoffer zijn geworden van mechanisatie en monotonie. 

Het “regime-path” wordt toenemend aangevochten en uitgedaagd door idealisten, activisten en (sociale) ondernemers. Hun experimenten leiden tot nieuwe producten en diensten, zoals op het gebied van alternatieve landbouw en duurzame energie. Daarmee dagen ze de status quo uit. Dat leidt tot destabilisatie en disruptie enerzijds en tot acceleratie en emergentie anderzijds, zoals in deze X-curve van het onderzoeksinstituut DRIFT te zien is (grafiek I). Het gevolg is een periode van chaos.

Ondanks deze belangrijke ontwikkelingen probeert het establishment, of beter gezegd de (machts)elite, op het karrenspoor van het “regime-pad” te blijven. Zij probeert zelfs het momentum van de crisis te gebruiken om zijn macht te vergroten. Maar dat verhoogt nu juist de chaos als gevolg van een combinatie van maatschappelijke onrust en economische afbraak, zoals hoogleraar transitiekunde Derk Loorbach in deze podcast uitlegt. 

De chaos kun je maar het beste omarmen

Zijn collega en mede-oprichter van het onderzoeksinstituut DRIFT, Jan Rotmans, stelt dat een transitie dan ook onvermijdelijk is. Chaos is er het wezenskenmerk van. Want zonder chaos is de overgang naar een nieuw tijdvak niet te maken.

Voor veel “normale mensen” komen deze veranderingen als een verrassing. Logisch, want zij hebben wel wat anders aan hun hoofd – bij voorbeeld de opvoeding van de kinderen, de mantelzorg voor de ouders of gewoon het dagelijks werk. Verandering stuit dan ook op weerstand. 

Wetenschappers zoals Loorbach verwijzen ter duiding van deze complexe veranderingsprocessen naar een denkbeeldige ijsberg (grafiek II). Boven de

 waterspiegel zijn de zogenoemde “events” te zien. Denk daarbij aan gebeurtenissen, zoals de val van een kabinet, het vertrek van Mark Rutte uit de politiek of de dagelijkse beurskoersen – het zijn gebeurtenissen die doorgaans een relatief korte termijneffect hebben.

Een niveau lager vind je de “trends”. Daarbij gaat het om middellange termijn ontwikkelingen. Deze trends zijn doorgaans lineair van karakter en redelijk goed te voorspellen. Voor bestuurders van bedrijven en overheden hebben ze een belangrijke gidsrol.  

Op een nog lager niveau binnen de ijsberg, dat wil zeggen onder de waterspiegel, liggen de “structuren”. Denk daarbij aan de machts- en sociale verhoudingen in de samenleving, demografische ontwikkelingen, maar ook de tijdgeest in de vorm van opvattingen en denkbeelden die grote impact op de inrichting van de samenleving kunnen hebben. 

Deze onderliggende structuren hebben twee belangrijke karakteristieken: ze hebben een grote impact op de lange termijn en zijn in tegenstelling tot gebeurtenissen en trends juist niet-lineair. Daarom zijn ze uitzonderlijk moeilijk te voorspellen en dus voor een bestuurselite moeilijk te sturen.

De grenzen aan de groei zijn gepasseerd

Een klinkend voorbeeld daarvan is het rapport Grenzen aan de groei van 1972. Daarin waarschuwde de Club van Rome dat we ruim boven de draagkracht van de aarde leven. Inmiddels zijn van de negen zogenoemde “planetaire grenzen” meer dan de helft overschreden. Met andere woorden: we hebben in de afgelopen vijftig jaar maar een beperkt antwoord op die levensbedreigende uitdagingen weten te formuleren. Dat komt mede door het dwingende, overheersende “regime-path”. Pas nu, nu een implosie van het complete ecosysteem dreigt, en de temperaturen in Europa zijn opgelopen tot 50 graden, tekent zich een acceleratie van onze bewustwording en onze handelingsbereidheid af.

Om zo’n regime-pad te verlaten en nieuwe wegen in te slaan, zijn dan ook nieuwe mensen en nieuwe ideeën gewenst. De eerste stap is daarvoor gezet met het vertrek van Mark Rutte en veel van zijn generatiegenoten in de politiek. Veel bestuurservaring gaat daarmee verloren – wat in een periode van naderende chaos een risico is. Maar daar staat tegenover dat het nieuwe narratief ook geloofwaardiger wordt. Want de heilige huisjes moeten hoe dan ook op de helling, zodat het tijdvak van een lineaire, op fossiele brandstoffen gerichte economie plaatsmaakt voor  een circulaire en vooral ook op wederkerigheid gerichte samenleving.  

Om transities tot een succes te maken, geeft hoogleraar Derk Loorbach de nieuwe generatie leiders vier tips mee:
1. Hou vast aan een niet-onderhandelbaar gevoel van urgentie.
2. Geef een radicale transitieagenda vorm en omarm deze.
3. Ondersteun de (sociale) ondernemers, de activisten en de beleidsmakers, die het belang van radicale transities (op deelgebieden) al hebben ingezet.
4. Ben bereid tot het vooruit struikelen (van vallen en opstaan).

Want, en dat zijn mijn woorden, een nieuwe weg inslaan vraagt om moed en misschien ook wel enige “doodsverachting”, zoals echte leiders en verbinders als F. Roosevelt, W. Churchill en M. Ghandi hebben laten zien.