In één dag twee konijnen uit de hoge hoed: BRICS én Trump

In het kort: 

• BRICS morrelen aan de wereldorde met uitbreiding van het aantal leden van hun club.
• Het maakt de Verenigde Staten, maar vooral Europa veel kwetsbaarder.
• Complicerende factor: Donald Trump morrelt aan de stabiliteit van de VS en van de wereld.

UBS, de Zwitserse bank voor ’s werelds rijkste mensen, bracht de jongste editie van haar jaarlijkse Wealth Report uit. Op mezzo niveau is er niet veel veranderd: de rijkdom neemt wereldwijd de komende vijf jaar, tot 2027, toe met 38% tot 629.000 miljard dollar.   

Echter, over 2022 is een dipje vastgesteld: de private rijkdom daalde als gevolg van een slecht beursjaar met 2,4%, oftewel met 11.300 miljard tot 454.000 miljard dollar. Dat vermogensverlies raakte vooral de groep van zeer gefortuneerde mensen in Noord-Amerika en Europa. Daar ging het collectieve vermogen met 10.900 miljard dollar terug. Daarentegen groeide de rijkdom wel in Mexico, Rusland, India en Brazilië, schrijft UBS in zijn Wealth Report.

BRICS breidt invloed uit

Die laatste drie landen zijn lid van BRICS, het acroniem dat staat voor Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, die in de jaren ’90 zijn opgericht en nu tractie krijgen. Tijdens hun 15e topconferentie in Johannesburg hebben de landen besloten dat zij hun exclusieve karakter opgeven en zich openstellen voor derden. Als eerste zes landen zijn toegelaten Saoedi-Arabië, Iran, Argentinië, Egypte, Ethiopië en de Verenigde Arabische Emiraten.

Opvallend is dat de BRICS met deze uitbreiding een dubbelslag slaan: zowel de grootste olieproducerende landen als de landen met de meeste consumenten (van die olie) verenigen zich nu in één club. Uit de persconferentie van de regeringsleiders en staatshoofden blijkt dat hun ambities om een alternatief te vormen voor de dollar als ’s werelds reservemunt op een relatief laag pitje wordt gezet.

Daarentegen hebben zich nu 6 van de 9 grootste olieproducerende landen in BRICS verenigd, onder wie de (voormalige) Amerikaanse bondgenoten Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Daarnaast staan nog eens twee dozijn landen bij de deur te wachten met het verzoek ook lid van de club te mogen worden. Veel van die landen worden gerekend tot het zuidelijk halfrond, dat beschikt over veel grondstoffen, waaronder aardmetalen die nodig zijn om met succes de transitie naar clean tech te maken.

Weerstand tegen unilateralisme VS

De uitbreiding van het BRICS-gezelschap met grondstoffen-rijke landen is wel degelijk een stap die de rol van de petrodollar kan verzwakken. In de jaren ’70 van de vorige eeuw spraken de Verenigde Staten en Saoedi-Arabië namelijk af dat voor de olie in dollars werd betaald. Dat werd gemeengoed toen de OPEC die afspraak overnam. Maar dat kan veranderen als olie en andere energiebronnen minder in dollars en meer in lokale valuta, bij voorbeeld in de (digitale) Chinese yuan, worden afgerekend. In dat geval neemt de betekenis van de petrodollar, alsook van de Verenigde Staten af – nu wordt minder dan 60% van de wereldhandel in dollars afgerekend. Trend: dalend.

Wat de BRICS-landen delen is hun weerstand tegen het unilaterale en in hun ogen willekeurige beleid van de Verenigde Staten. Het kwade bloed daarover stroomt al langer, maar doorslaggevend voor de mobilisatie van de BRICS en hun kandidaat-lidstaten zijn de sancties die door de VS zijn opgelegd aan Rusland na de inval in de Oekraïne van februari 2022. Toen werd Rusland uitgesloten van het internationale betalingssysteem SWIFT en werden de buitenlandse reserves bevroren. Veel landen zien dat als een vorm van onteigening, die zij voor zichzelf op enig moment – om willekeurige redenen – ook vrezen.

VS relatief sterk, Europa relatief zwak

In deze ideologisch gedreven tweestrijd staan de VS er relatief goed voor: ze zijn koploper op het terrein van techbedrijven, terwijl zij dankzij olie- en schaliegas zelfvoorzienend zijn. Door de Inflation Reduction Act (IRA) vindt er bovendien reshoring plaats. Daarmee lijkt de tijd rijp voor een industriële renaissance in de VS, zoals de eerste cijfers ook laten zien.

Europa is daarentegen hoogst kwetsbaar: wat Rusland met SWIFT overkwam, kan de EU met grondstoffen overkomen. Niet alleen de energie-afhankelijkheid is groot, maar vooral oom de beschikbaarheid van aardmetalen om de transitie naar clean tech te maken. Het meest kwetsbaar is Duitsland, dat decennialang zeer succesvol is geweest dankzij globalisering en relatieve stabiliteit.

Hierdoor kon een strategie worden gevoerd van “soft power”, die gebaseerd was op drie pijlers: verzekerde gasleveranties uit Rusland, de veiligheidsparaplu van de Verenigde Staten en de afname van auto’s en machines door China. De oorlog in Oekraïne heeft die strategie midscheeps geraakt. Experts zeggen zelfs dat Duitsland chantabel is geworden, doordat het zonder de door China gedomineerde (verwerking van) aardmetalen als autoproducent het bijzonder moeilijk zou kunnen krijgen.

Donald Trump als complicerende factor

Europa is zich van haar kwetsbaarheid diep bewust. Een beleid van “strategische autonomie” staat op de agenda van de EU. Daarnaast wordt in reactie op het IRA-beleid van de VS het begin van een Europees technologie- en industriebeleid zichtbaar en is een gezamenlijk defensiebeleid niet meer een taboe.

Dat is hoog nodig, want specialisten als wetenschapper Peter Turchin en hedgefondsmanager Ray Dalio sluiten een grondwetscrisis, gevolgd door een gewapend intern conflict in de VS niet meer uit.

De eerste stappen zijn daarvoor gezet: deze donderdag meldde Donald Trump, presidentskandidaat voor 2024, zich in het kader van zijn strafzaak voor zijn “mugshot” in Georgia – zelden heeft een verdachte daarbij zo verbitterd en wraakzuchtig gekeken. Dat diende natuurlijk een doel: de presidentsverkiezingen van 5 november 2024. Commerciële partijen weten er stante pede raad mee: T-shirts met zijn portretfoto en de tekst “Never Surrender” worden al in grote getale verkocht.

Als het tot die gevreesde confrontatie tussen Joe Biden en Donald Trump komt, kan Europa zijn borst nat maken.