Hoe Rutte faalde in de bescherming van Máxima

In het kort: 

• Optreden Máxima tijdens World Economic Forum verwarrend door soms tegenstrijdige rollen. 
• Haar opvatting over digitale identiteit is in strijd met die van de meerderheid in de Tweede Kamer. 
• Demissionair premier Rutte beschermde haar als hoeder van constitutionele monarchie niet.

Niemand regeert – die gedachte kwam op toen twee gerelateerde berichten passeerden over het World Economic Forum. “Niemand regeert” is ook de titel van het boek dat journalist Marc Chavannes in 2009 publiceerde. Deze verwijst naar het moment dat het vertrouwen tussen burgers en volksvertegenwoordigers afbrokkelt en dat de politiek zelf het probleem wordt. Gevolg: de fundamenten van de parlementaire democratie worden aangetast. Die voorspelling van de recent overleden Chavannes is nu (bijna) een feit: er is in Den Haag niemand die regeert. 

Aanleiding voor die gedachte was een post van de in de Hofstad nagenoeg onzichtbare Mark Rutte die op X (voorheen Twitter) de revue passeerde. “Een kijkje achter de schermen bij mijn bezoek aan WEF2024 hier in Davos”, schreef de demissionaire minister-president vorige week. Het verslag van 1.29 minuten laat beelden zien van de vele gesprekken die hij voerde in kleine kamertjes en grote plenaire zalen. 

‘We zijn een sterk land’

Hij zei bij deze aan elkaar gemonteerde beelden: ‘Eén van de leuke dingen is altijd hier de aftrap voor mij, met mijn collega’s, met het Nederlandse bedrijfsleven. En wij hebben hier gesproken wat iedereen de komende dagen gaat doen in Davos. Agenda’s in de zin van welke gesprekken hebben mensen. Maar ook, wat is nou belangrijk voor Nederland? Dat we een sterk land zijn, met een schoon klimaat en met een geweldige concurrentiekracht.’

In die montage zag je Rutte in een flits met collega-bewindslieden als Van Gennip en Adriaansens, DNB-president Knot en koningin Máxima op bezoek zijn bij Klaus Schwab. De oprichter van het World Economic Forum heeft een uitgesproken visie op de vraag hoe de wereld ingericht en gerund moet worden - lees zijn boekenThe Big Reset en The Great Narrative. 

Het WEF is dan ook bepaald niet onomstreden. Het wordt door een groeiende groep critici gezien als de spreekwoordelijke middelvinger die een zelfbenoemde wereldelite naar zijn medeburgers opsteekt. Op de site van WEF krijg je de plenaire, promotionele, soundbites-achtige discussies te zien van mensen uit alle uithoeken van de wereld. Maar wat echt belangwekkend is, speelt zich achter gesloten deuren af waar journalisten niet welkom zijn. Dat geldt ook voor de critici van deze wereldwijd opererende publiek-private samenwerking, die alle trekken begint te krijgen van een coalitie die nog maar slechts in één richting wijst: top-down.

Het pettenspel wordt Máxima te veel 

Máxima had in het smaldeel van Rutte een status aparte, één die noch haar noch het kabinet goed deed. De hoedanigheid en de rollen waarin zij optrad in het conferentiecentrum waren verwarrend en soms regelrecht tegenstrijdig. Volgens een vooraf verschenen persbericht van de Rijksvoorlichtingsdienst (RvD) was ze in Davos als speciale pleitbezorger van de secretaris-generaal van de Verenigde Naties voor inclusieve financiering voor ontwikkeling (UNSGSA). 

Bij onderstaande gesprek (foto) stond op de tafel een vlaggetje van de Verenigde Naties (voor haar) en van Colombia voor haar gespreksgenoot. Maar Máxima maakte de interpretatie van haar rol ingewikkeld doordat ze gekleed ging in oranje kleding. Zo stelde bij voorbeeld de populaire media, bij monde van het magazine JAN, dat haar keuze voor ‘het knaloranje pak maar weer bewijst dat niemand onze nationale kleur beter rockt dan zij’. 

Máxima is inmiddels echter al 15 jaar actief voor de Verenigde Naties. Zij doet, vanuit haar wereldwijde perspectief en opdracht, goed werk. Zo worden mensen in achterstandsposities, zoals lage inkomensgroepen en vrouwen, geholpen om hun economische ontwikkeling en financiële gezondheid te verbeteren. Mede hierdoor heeft nu 76% van de volwassenen in de wereld minimaal een (digitale) bankrekening, zo blijkt uit de Global Findex 2021. Mensen hoeven niet meer dagen te reizen naar het dichtstbijzijnde bankkantoor en uren in de rij te staan voor hun salaris of het betalen van rekeningen. Met een bankrekening wordt bovendien een financiële historie opgebouwd waarmee andere financiële diensten, zoals verzekeringen en leningen, beter toegankelijk worden, schrijft de RvD met verwijzing naar Máxima’s werk. 

Maar dan gaat het mis…

Maar als UNSGSA-lid heeft Máxima nog een andere, meer omstreden rol. Zij is namelijk óók lid van de Stewardship Board of the World Economic Forum System Initiative on Shaping the Future of Financial and Monetary Systems van het WEF. Daarbovenop is zij sinds 2021 ook lid van de Edison Alliance. Dit initiatief van het WEF richt zich op het bevorderen van digitale inclusie op de thema’s gezondheidszorg, financiële diensten en onderwijs. Met andere woorden, Máxima heeft in Davos ten minste drie petten op, die als koningin van Nederland, als speciaal gezant van de Verenigde Naties en als trekker van specifieke publiek-private doelstellingen van WEF. 

Op donderdag 18 januari gaat haar rollenspel dan ook mis als zij één van de panelleden is in de openbare sessie Comparing notes on Financial Inclusion. De openingsvraag van de moderator is voor haar en daarin legt ze uit hoe het vraagstuk van financiële inclusie zich ontwikkeld heeft. Máxima zegt dat toen zij begon(nen) aan deze job er nog vrijwel niets was om je digitaal mee te kunnen legitimeren voor de verkrijging van een identiteitsbewijs in bij voorbeeld Afrika of Zuid-Amerika. Maar daarin is inmiddels verandering gekomen, dankzij de vereende krachten van alle partners, zegt zij. 

En dan openbaart ze dat de nieuwe technologie het mogelijk maakt dat mensen zich zowel digitaal als biomedisch kunnen legitimeren. Dat is belangrijk voor de financiële dienstverlening. Maar je kunt het ook toepassen voor aanmelding bij scholen en voor je gezondheid, bij voorbeeld of je wel of niet een vaccinatie hebt gehad en je kunt zo ook gemakkelijk je subsidies van de overheid ontvangen. Met andere woorden, zo voegde Máxima er expliciet aan toe, het is niet alleen belangrijk voor de financiële dienstverlening…

‘Je hebt de bank letterlijk in je hand’

De vraag is of Máxima uit hoofde van haar positie als echtgenote van het staatshoofd deze uitleg had mogen geven. Dat is voer voor professoren. Feit is dat dit beleidsthema zeer omstreden is en in Nederland verre van uitgekristalliseerd. Weliswaar hebben de Europese Raad en het Europese Parlement eind vorig jaar overeenstemming bereikt over een elektronische identificatie, met een digitale nationale indentiteit, die via de smartphone toegang geeft tot vrijwel alle persoonlijke papieren van de betrokkene. 

In de Tweede Kamer lijkt met de verkiezingsuitslag van november daar geen meerderheid (meer) voor te zijn. Behalve de PVV, was ook Pieter Omtzigt (Nieuw Sociaal Contract) er vorig jaar bij een motie op tegen. Dat geldt ook voor een behoorlijk aantal oppositiepartijen. Eind 2022 stemde een meerderheid van de Tweede Kamer al tegen de Europese digitale identiteit. Maar het kabinet legde deze motie echter naast zich neer.   

Want ‘alles wordt transparant’

Máxima zei in de paneldiscussie bij het WEF dat je met de technische mogelijkheden van nu ‘de bank letterlijk in je hand hebt’. Maar juist dat is het probleem: je volledige hebben-en-houden op een telefoon, die ook nog uitgelezen kan worden. Veel mensen willen dat niet. Zij vrezen dat het een definitief einde maakt aan zijn/haar privacy, en daarmee aan vrijheid en veiligheid. Maar precies dat is wat het WEF al lang propageert. 

Zo heeft Klaus Schwab in januari 2016 voor de Zwitserse televisie RTS uitgelegd dat ‘In this new world we must accept transparency and I’ll even say total transparency. Banking secrecy, everything is going to be transparant, and you have to get used to it, you have to behave accordingly. It becomes, how should I put it, integrated in your personality, but if you have nothing to hide, you should not be afraid.’ (zie voetnoot)

Het was indertijd een schokkende opmerking voor iemand die feitelijk niet meer is dan de baas van een event bureau, tenzij hij deze en andere opmerkingen maakt op gezag van de staatshoofden, regeringsleiders en topmensen van grote bedrijven die het WEF frequenteren. Dat burgers in de Europese Unie van dergelijke uitspraken nerveus worden spreekt voor zich. Want deze voor overheid en bedrijfsleven aanlokkelijke technologie zet de deur open naar manipulatie, maar ook naar volledige surveillance en eenvoudige vormen van bestraffing voor ongewenst gedrag van individuen. Kortom, de introductie van het omstreden Chinees puntensysteem komt hiermee binnen handbereik. 

De historie laat zien dat zo’n monopolie op een specifieke dienstverlening risicovol is. Zo sloegen kooplieden in Groot-Brittannië, in navolging van de Wisselbank in de Republiek der Verenigde Nederlanden, in de 17e eeuw hun goud op in de veilig geachte King’s Mint in de Tower van Londen. Maar in 1638 ging het compleet mis toen de Engelse koning Charles I volslagen onverwacht 200.000 pond aan goud confisqueerde en het bestempelde tot een lening van spaarders. Dat leidde mede tot een burgeroorlog, die de koning letterlijk zijn kop kostte. Een herhaling van een vergelijkbare confiscatie is in een volledig gedigitaliseerde wereld niet ondenkbaar - zeker nu de schulden in de Europese Unie door een combinatie van lagere groei en vergrijzing onder druk staan, terwijl ook de balans van de ECB uiterst kwetsbaar oogt. 

‘Hier faalt Rutte meedogenloos’

Op Linkedin was de kritiek op de uitspraken van koningin Máxima dan ook niet van de lucht. Maar de meest fundamentele kritiek richtte zich op de minister-president, die de in de grondwet vastgelegde opdracht heeft verzaakt: de ministers zijn verantwoordelijk, de koning(in) is onschendbaar. De fouten die Máxima naar vorm en inhoud in Davos maakte, moeten Rutte als hoeder van de constitutionele monarchie worden aangerekend. Hij had als eindverantwoordelijke zijn ambtenaren op het ministerie van Algemene Zaken beter moeten instrueren over de begeleiding van Máxima; beter was het geweest als hij haar het woord of de aanwezigheid in Davos had ontzegd. 

‘In welke bubbel leef je als je politieke verantwoordelijkheid neemt voor de gang van de koningin naar Davos? Davos is controversieel. Of dat nou juist is of niet: het is maatschappelijk en politiek controversieel’, schreef bestuursadviseur Harry Starren op Linkedin. ‘Maxima wordt nu onderdeel van een politieke controverse. Door haar uitspraken aldaar. Ongeacht wat je van haar standpunten en optreden vindt. Haar legitimatie is beperkt: haar huwelijk met de koning. Dat is een smalle basis (-). Hier faalt Rutte meedogenloos’, oordeelde Starren. 

Eerder kwam al een vergelijkbare waarschuwing van Herman Wijffels, de oud-topman van de Rabobank en voormalig voorzitter van de SER. Hij zei in een interview met Het Financieele Dagblad dat de onderonsjes op de jaarlijkse WEF-bijeenkomsten hem doen denken aan ‘een alliantie van de clerus en de adel voor de Franse revolutie. Dit zijn de oude belangen. Van hen komt de noodzakelijke verandering niet. Die komt van onderop.’

Van “onderop” is in dit geval de onderstroom van individuen en organisaties die het bestaande economische systeem willen vervangen door een systeem waarin het welzijn van planeet en mens centraal staat. 

Voetnoot: Bekijk hier op Facebook de met Engelse ondertiteling gemaakte passage van Schwab’s uitspraken over transparantie.