Hoe het marktkapitalisme de getraumatiseerden gegijzeld houdt

Het marktkapitalisme weet met de traumatische ervaringen van burgers wel raad. Velen van hen zijn namelijk door hun wonden kwetsbaar voor verslaving, wat hen een willig doelwit maakt van uitgekiende marketing- en verkoopconcepten. 

Tot dat inzicht kwam ik na het optreden van Gabor Maté, de Hongaars-Canadese arts die wereldberoemd werd als trauma- en verslavingsdeskundige. Zijn optreden in het Driebergse Antropia galmt ruim een week na dato nog altijd na op sociale media. Ik heb via een internetverbinding naar hem geluisterd en gekeken. Dat deed ik op de bagagedrager van mijn partner, die actief is in de medische wereld. 

Het was een toegankelijke en indrukwekkende sessie, waarin de 80-jarige Maté uitlegde hoe stress en trauma’s bij (voor)ouders kunnen doorwerken en er voor kunnen zorgen dat kinderen zich onveilig voelen. Hierdoor (kunnen) ontstaan mentale en fysieke klachten, die een mens een leven lang met zich mee kan dragen. 

Het trauma van Hillary Clinton

Maté stelde dat de acceptatie van een kind onvoorwaardelijk zou moeten zijn. De praktijk is echter een andere. Hij gaf het voorbeeld van Hillary Clinton. Van haar is de onthulling dat zij als vierjarige peuter op straat speelde en gepest werd door kinderen uit de buurt. Ze liep naar binnen om bij haar moeder steun te zoeken. Maar toen de kleine Hilary haar verhaal deed, antwoordde haar moeder afwijzend: ‘In dit huis is geen plaats voor lafaards. Ga terug en los het op.’  

Het was een trauma dat Clinton haar leven lang met zich meegedragen heeft. Toen zij tijdens de verkiezingscampagne van 2016 een longontsteking kreeg, liep ze ermee door, totdat ze tijdens een herdenking van de aanslagen van 9/11 onwel werd en duidelijk werd wat haar mankeerde. Het is het trauma van het kind dat niet laf of zwak mag zijn. 

Wonden helen moeilijk in kapitalisme

Trauma’s hebben vele mensen, vaak zonder dat ze het weten. Ze zijn afgewezen door hun ouders, broers of zussen, of door de docent of de geliefde. Ze dragen die wond een leven lang met zich mee. En iedere keer dat hem of haar iets overkomt dat aan deze gebeurtenis herinnert, wordt de wond weer opengereten. 

Die wonden helen in onze wereld van het marktkapitalisme maar moeilijk. Want het kapitalisme weet namelijk wel raad met ons als mens. Het kapitalisme is namelijk dankzij zijn geoptimaliseerde verleidingskunsten zo groot en ‘succesvol’ geworden.

De basis daarvoor is gelegd door Edward Bernays. Deze Amerikaan wordt beschouwd als de grondlegger van public relations en marketing. In 1928 schreef Bernays - de volle neef van psychoanalyticus Sigmund Freud - het boek Propaganda. Daarin legt hij uit hoe je de publieke opinie kunt regisseren, of beter gezegd kunt manipuleren. ‘Propaganda is de uitvoerende macht van de onzichtbare regering,’ schrijft hij in zijn boek. 

Anno de 21e eeuw heeft de beïnvloeding van mensen - beter gezegd van consumenten - vaak de trekken van doelbewuste verslaving gekregen. Dit betekent dat je als persoon fysiek of mentaal afhankelijk bent geworden van een middel of gewoonte. Dat heeft dan ook niets meer te maken met iets ‘willen’, maar met iets ‘moeten’. Medici betitelen verslaving dan ook als een ziekte.

Verslaving is vaak nauw verbonden met trauma’s, stelt Gabor Maté. Het is meestal een gevolg van de poging om pijnlijke herinneringen, opdringerige gedachten, stress of slapeloosheid te vermijden. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten verslaving. De ene vorm van verslaving is gericht op middelen die een directe werking hebben op de hersenen. De andere vorm kan de verslaving aan - bij voorbeeld - medicijnen zijn, zoals slaapmiddelen. Er zijn ook gedragsverslavingen, zoals gokken. 

Hoe trauma’s tot verslaving worden gemaakt

Gedragswetenschappers en neuropsychologen kennen die verslavingen en de samenhang met achterliggende trauma’s en spelen daar op in. Dat doen ze steeds vaker vanuit de bedrijven of instellingen waarvoor zij werken. Voorbeelden: sociale media als TikTok; dating apps, sites waar je kan gokken etc, of waar je producten of diensten kan kopen, maar die je pas later betaalt (tegen hogere marges). 

Zo is bij voorbeeld het online gokken in 2021 gelegaliseerd. Commercieel succes bleef niet uit. In de tweede helft van 2022 was het aantal gokkers ruim verdubbeld naar 860.000, waarvan ruim 60 procent nieuwkomers. Ook de omzet stijgt onverminderd door. De overheid heeft online gokken gelegaliseerd met als doel om een veilige omgeving voor gokkers te creëren en maatregelen voor verslavingspreventie te implementeren. Maar de verantwoordelijkheid voor deze preventie werd grotendeels gedelegeerd aan de gokindustrie zelf. Gevolg: het aantal gokverslaafden is sinds 2021 verviervoudigd. 

Vrijheid kent het kapitalisme niet

Dat het abnormale het normale kan worden in de wereld van het marktkapitalisme komt doordat het om een ‘vergiftigde cultuur’ gaat. Daarin is volgens Maté de mythe van vrijheid een gotspe. Het is een kleine minderheid, die door Karl Marx de heersende klasse werd genoemd, die het voor het zeggen heeft. Maté is het daar mee eens: die kleine elite beheerst zowel de informatie als de economie. De tweede mythe die het kapitalisme uitdraagt dat is de menselijke natuur er één is van egoïsme, individualisme, agressie en competitie. Onzin, oordeelt Maté, de menselijke evolutie en de menselijke waarden en behoeften laten een heel ander beeld zien. 

Maté zei tijdens zijn optreden in Driebergen daarover het volgende: „The myth of normal is that we assume the conditions of society are healthy simply because we are used to them, even when they are not healthy at all. When people get sick, their diseases can sometimes be normal responses to abnormal circumstances.”

Sleutel tot herstel: verbinding

Maté verwijst daarmee naar een andere ziekmaker in de Westerse wereld. Dat is het zelfbeeld dat we een kwalitatief hoogwaardige gezondheidszorg hebben. Toch nemen chronische ziekten stelselmatig toe, terwijl het algemene welbevinden afneemt. Maté verklaart dat in zijn boek De mythe van normaal uit het moderne Westerse leven dat (te) hoge eisen stelt aan mensen en dat daarmee mede-veroorzaker is van stress, ziekten en trauma’s. ‘De gangbare opvatting van normaal klopt niet. Vrijwel alle ziekten zijn een natuurlijke weerspiegeling van het leven in een ongezonde samenleving,’ aldus Maté.

De sleutel tot herstel ligt volgens hem dan ook in verbinding, medemenselijkheid en het omarmen van onze authenticiteit en kwetsbaarheid. Dat is ongeacht de verwachtingen die men van ons heeft in de wereld van de homo economicus. 

Foto: Wico Mulder