Het kapitalisme weet zich te hervormen of het zal verdwijnen

In het kort: 

• Wie is eigenlijk de doelgroep van The Billionaires Index:  de sadist of de masochist?
• De essentie is niet hoeveel geld hebben ze,  maar wat doen ze er mee voor de gemeenschap?
• Stel hebzucht en overconsumptie ter discussie met bewustwording, ethiek en zingeving.

De meest sadomasochistische ranglijst van onze tijd kwam deze week weer voorbij: The Billionaires Index van persbureau Bloomberg. Er zijn - voor zover men weet - 15 mensen in de wereld met ieder meer dan 100 mrd dollar aan vermogen. Samen zijn zij goed voor 2000 mrd - twee keer zoveel als wat Nederland in 2023 als economie verdiende. Ik vroeg mij af: wie is eigenlijk de doelgroep van deze index? Is dat de miljardair of de gewone man?

Die vraag plopte bij mij op, toen ik afgelopen week op de 14e verdieping van het Erasmusgebouw van de Radboud Universiteit in Nijmegen Jeroen Linssen bezocht. Hij is filosoof en auteur van het boek Hebzucht, een filosofische geschiedenis van de inhaligheid. Ik ontmoette hem in het kader van mijn project Op zoek naar het nieuwe verhaal met het doel een podcast met hem te maken. 

Linssen maakte aan het einde van ons gesprek een opmerking die mij trof. Hij zei namelijk - toen we het over die superrijken hadden - “dat de top waar de rijkdom zit ten opzichte van de grote groep…  van laten we zeggen … gewone mensen zoals jij en ik… , kleiner is geworden”. Het was dat gewone mensen, zoals jij en ik, dat iets met me deed. We hadden namelijk in het kader van zijn boek 45 minuten lang gesproken over hoe in het grootste deel van de geschiedenis over hebzucht werd gedacht, namelijk negatief. Terecht, want je kunt naar mijn oordeel aan de hand van de stand van iemands bankrekening niet beoordelen of iemand een “gewoon mens is of niet” - integendeel.

Mens-zijn ben je in relatie tot de ander 

Twee gedachten kwamen in dat verband bij me op: een gewoon mens is iemand die zich niet verheven voelt boven andere mensen. Hij/ zij handelt naar de gouden regel van de praktische ethiek: Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doet dat ook de ander niet. Dat houdt in dat je oprecht en eerlijk bent naar iedere medemens; dat je je bijdrage aan de samenleving geeft, waaronder het betalen van belasting, alsook dat je naar draagkracht regelmatig bijdraagt aan goede doelen. Met andere woorden, dat je zowel naar kennis, ervaring als talent en energie, je bekommert om de ander. Want mens-zijn ben je altijd in relatie tot de ander.

Zet daar de superrijken tegenover - zij die figureren in The Billionaires Index van Bloomberg. Zonder dat ik me nu in detail heb verdiept in hun leven en werk, maar velen van hen betalen geen of slechts beperkt belasting (Elon Musk), laten medewerkers tegen minimale lonen voor hun werken (Jeff Bezos) of gebruiken hun naamsbekendheid om tegenover de samenleving een soort van Jekyll & Hyde te spelen (Bill Gates).

Hebzucht is allang geen milde passie meer

Daarnaast delen deze zogenoemde Ultra High Net Worth Individuals (UHNWI’s) met de “kruimelmiljardairs” een voorliefde voor het bewandelen in het schemerdonker van die geitenpaadjes die zo min mogelijk opvallen. Degenen die daar als gids figureren zijn fiscalisten, belastingdeskundigen en advocaten, die weten hoe je de betaling van (vermogens)belasting kunt ontlopen. Zo hebben miljardairs voor het eerst in de geschiedenis een lager effectief belastingniveau dan de werkende klasse in de VS.

NRC Handelsblad publiceerde recent dat de laatste die van dat padje bleek te zijn, onze “eigen” Charlene Carvalho is, de dochter van de overleden bierkoning Freddy Heineken. Haar adviseurs hadden een manier gevonden, zo onthulde NRC Handelsblad, waardoor De Carvalho geen belasting hoeft te betalen over de 200 miljoen euro die zij laatstelijk aan dividend van de brouwerij heeft ontvangen.

In het gesprek met Jeroen Linssen kwam ter sprake dat de economisering van ons denken en handelen mogelijk werd doordat de Verlichtingsdenkers in de 17e en de 18e eeuw tot de opvatting waren gekomen dat hebzucht een “milde passie” was, zeker als je dat vergeleek met de hoogmoed van de feodale kaste, die aanstichter was van de ruim 100 jarige godsdienst- en burgeroorlogen in Europa - hoogmoed was dan ook een hoofdzonde, eeuwenlang in Europa.

Maar inmiddels is duidelijk dat hebzucht allesbehalve een „milde passie” is. Integendeel, het is er één die het leven op aarde eenvoudigweg bedreigt door de idée-fixe van oneindige groei. Zo zijn zes van de negen planetaire grenzen van de aarde overschreden. We kunnen ons die oneindige economische groei ook niet meer veroorloven.

De superrijken dragen aan die ontwikkeling exorbitant bij. Hun CO2-voetafdruk is immens in vergelijking tot een groot deel van de wereldbevolking. In dat kader is het hoogste tijd dat de klimaatcrisis en de extreme overconsumptie veel meer in het ethische en daarmee ook het politieke debat wordt getrokken. Dat laatste is inmiddels het geval: op de volgende G20-top, in juli in Brazilië, wordt een voorstel gepresenteerd waar de Franse econoom Gabriel Zucman nu aan werkt. 

Geen adel van de geest? Dan reddeloos verloren 

Een aanzet tot het ter verantwoording roepen van de bestuurselite heeft Rob Riemen, directeur van het Nexus instituut, in 2009 gedaan. Hij deed dat in zijn essay Adel van de geest, waarvoor de Amerikaan Walt Whitman de inspirator is geweest. Daaruit komt naar voren dat de hebzucht als “milde passie”, zoals de Verlichtingsdenkers stelden, is achterhaald. Aangewakkerd door individualisme en hedonisme zijn 50 jaar geleden alle remmen losgegaan en is de innerlijke vorming, de “nobilitas literaria” als hoogste doel losgelaten. 

‘Innerlijke vorming’, zo schreef Riemen in zijn voortreffelijke essay, ‘moet leiden tot eerbied: eerbied voor het goddelijke, voor de aarde, voor onze medemensen en voor onze eigen waardigheid.’ Dit moet een volk opleveren die een heerschappij van het goede en het beste nastreeft, oftewel: dit houdt in dat aan de allerrijksten en de meest-bevoorrechten op deze planeet de hoogste ethische normen en waarden moeten worden gesteld. 

Als het kapitalistische stelsel, met zijn masters of the universe, niet tot een dergelijke zelfreiniging en morele wederopstanding in staat is, dan zal het “redeloos, radeloos en reddeloos” verloren zijn. Eén heuse systeemimplosie wordt dan één van de toekomstscenario’s voor Moeder Aarde.