Groeiende vervreemding te lijf met herwaardering ambacht

In het kort:

• Nederlandse regering streeft naar volledige circulaire economie in 2050.
• Daarvoor is een herwaardering van het ambacht en het vakmanschap nodig.
• Versterking van het vakmanschap kan ook het sociale weefsel van de samenleving versterken.

Als het aan de regering ligt is Nederland in 2050 omgetoverd tot een volledige circulaire economie. Daarnaast moet het dan, op grond van het ondertekende Klimaatakkoord van Parijs van 2015, ook een Co2-neutrale economie zijn. Het wijst op een formidabele transformatie, die alleen mogelijk is als er een serieuze herwaardering komt van het ambacht en het vakmanschap.

Dat ambacht heeft in de afgelopen decennia, onder invloed van het neoliberale denken, veel van zijn waarde en zijn betekenis verloren. Een combinatie van efficiëncy-denken, kostenbeheersing en standaardisatie, gecombineerd met massaconsumptie, ligt hieraan ten grondslag. De maakindustrie, en de daarmee samenhangende kennis en ervaring, is in Europa dan ook in aanzienlijke mate verloren gegaan. Veel bedrijven zijn verhuisd naar goedkope lonenlanden, of opgekocht, opgeknipt en opgegaan in de oligopolisten van deze wereld. 

Sabine Biesheuvel, mede-oprichter en directeur van Blue City, een bedrijfsverzamelgebouw aan de Maasboulevard in Rotterdam, denkt dat er ‘een enorme herwaardering nodig is voor het het maken’ als Nederland succesvol wil zijn in de transformatie naar een circulaire economie. 

‘Dat verschil in beloning! Schokkend’ 

Zo stelt Biesheuvel zich in deze podcast op het standpunt dat mensen die „denken” veel te veel betaald krijgen en mensen die „doen” veel te weinig. Biesheuvel: ‘Dat is compleet uit het lood geslagen. Dus wat een consultant verdient en wat een maker verdient … dat verschil, daarvan val ik nog steeds van mijn stoel! De waarde zit in het maakproces. Daar zit de echte creativiteit. Daar wordt gecreëerd, daar worden dingen gemaakt.’

Biesheuvel heeft gelijk: als Nederland het welvarende land wil blijven dat het is, dan moet het zijn verdiencapaciteit overeind houden en verbeteren. Dan draait werk niet om het gaande houden van bedrijfsprocessen - veelal achter het computerscherm -, maar om een combinatie van ondernemerschap, innovatie, co-creatie en vakmanschap. Vooral dat laatste is essentieel, want een circulaire economie betekent dat je radicaal minder producten gaat gebruiken en veel meer producten gaat maken die uit elkaar kunnen en gerepareerd kunnen worden. Daarvoor heb je mensen nodig met veel professionele ervaring, vakmanschap en ambachtelijk inzicht, zoals Biesheuvel zegt. 

Een herwaardering van deze vaardigheden en expertise is niet alleen wenselijk vanuit de doelstelling van een circulaire economie, maar ook om het zelfbewustzijn en het zelfrespect van mensen te herstellen. Zo heeft het snelle, flexibele kapitalisme van nu het individu berooft van de vaste pijlers waarop zijn/haar loopbaan en levensverhaal steunen, stelt de Britse socioloog Richard Sennett. 

‘Het sociale weefsel is erdoor geruïneerd’

Het sociale weefsel van de samenleving is erdoor geruïneerd, vindt Sennett en heeft de verliezers verbitterd gemaakt. Ze voelen zich niet meer gewaardeerd, of zelfs maar gehoord. Als gevolg daarvan ontaardt de samenwerking tussen mensen in competitie en conflict. The winner takes it all, stelt Sennett. Volgens hem is dit een zich uitdijende ontwikkeling waar populisten en radicaal rechts - politiek gezien - van profiteren. 

Het zet niet alleen autonomie en verbondenheid, maar elk van de drie waarden van de Verlichting op het spel: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Volgens de Britse socioloog moeten er van onderaf alternatieve samenwerkingsverbanden en andere levensvormen worden ontwikkeld om de gemeenschap(szin) te versterken. 

In zijn boek De ambachts­man (2010) zoekt Sennett naar een nieuwe arbeidsmoraal, maar ook naar een nieuwe bron van samenhang voor de samenleving. Daarin is volgens hem vakmanschap van groot belang. Want dankzij hun vak voelen deze doeners zich verbonden met anderen. Zij ontwikkelen namelijk een groot aantal vaardigheden en deugden. Dit geeft hen een gevoel van competentie en vergroot het zelf­respect. 

Vaardigheden worden namelijk ontwikkeld volgens de regels van de praktijk en overgedragen door eerdere generaties. Dat zorgt voor (zelf)respect, terwijl de verschillen in expertise onderzocht en geëxpliciteerd dienen te worden en dat zorgt voor verbondenheid.

Revival van ambacht als antwoord op AI 

Een revival van het ambacht en het vakmanschap is niet alleen nodig vanuit het oogpunt van een afnemend aanbod van grondstoffen, maar ook omdat er aan de andere kant een ontwikkeling gaande is waarin kunstmatige intelligentie (AI) en machine learning steeds belangrijker wordt en veel van de huidige procesvoering door medewerkers overbodig maakt. 

Zo is de verwachting dat dit decennium veel banen verloren gaan als gevolg van AI. Overigens loopt de inschatting immens uiteen: Forrester houdt het op 2,4 miljoen banen die door AI in 2030 verloren zullen zijn gegaan; Goldman Sachs voorspelde eerder zelfs een verlies aan arbeidsplaatsen in de wereld van 300 miljoen. De gedeelde angst is dat hiermee voor veel mensen een concreet levensdoel verloren gaat. Veel onderzoekers denken dat als gevolg van deze technologische ontwikkeling banen van „blue collars” een beter toekomstperspectief bieden dan die van „white collars”. 

Hoe mooi en vervullend een ambacht of vakmanschap wel niet is, wordt duidelijk in de driedelige documentaire De kroning van Charles III. Daarin wordt het vakmanschap van de mensen achter de schermen van de kroning in Groot-Brittannië in 2022 goed in beeld gebracht. Zo zien wij de trots van kroonjuwelier Mark Appleby (foto) die de keizerlijke staatskroon aanpast aan de omvang van het hoofd van de nieuwe drager. 

The Ascension Choir. Screenshot BBC/YouTube

Verder zien we in deze documentaire hoe naaisters de sleep van de koningin van symbolisch rijk borduursel voorzien en horen we The Ascension Choir dat met een onnavolgbare schoonheid Alleluia, o sing praises zingt (inzet). 

Het zijn allemaal voorbeelden van mensen die in hun vak tot grote hoogte komen, wat in vrijwel alle gevallen hun eigen verdienste is. 

Bekijk hier de documentaire: Charles III - The Coronation Year op EO-NPO