Democratie sterft als algemeen- voor persoonlijk belang wijkt

Het was “All the President’s Men” dat mij tot een fundamentele afslag bracht op mijn nog korte levenspad. Niet het bedrijfsleven, of de diplomatie, maar de journalistiek ging ik in. Immers, zo had ik als puber in de gelijknamige film gezien: met een scherpe pen en het vermogen om prangende vragen te stellen, kon je zelfs een president op de knieën krijgen. Dat was het lot dat Richard Nixon trof. Hij trad in augustus 1974 noodgedwongen af vanwege het afluisterschandaal Watergate.

De twee jonge verslaggevers die dat voor elkaar kregen, waren Carl Bernstein en Bob Woodward van The Washington Post. In de film, die in 1976 uitkwam, werden ze gespeeld door Robert Redford en Dustin Hoffman (foto). De val van Nixon zou de hoogtijdagen van de journalistiek markeren. Mijn reactie op die film was: journalistiek, daar wil ik deelgenoot van zijn!

Van mijn beroepskeuze heb ik nooit enige spijt gehad. Het is een beroep met hoge toegevoegde maatschappelijke waarde. Inderdaad, een vitaal beroep zoals verpleegkundige, onderwijzer of politieagent dat ook zijn. In het jaar van de val van de Berlijnse Muur (1989) ging ik aan de slag. Inmiddels ruim 35 jaar later, voel ik mij nog altijd geprivilegieerd dat ik iedereen kan opbellen en vragen kan stellen die voor mij en voor mijn lezers & luisteraars relevant (zouden kunnen) zijn.

De schaduwzijde van sociale media 

De opkomst van sociale media heeft echter een aardverschuiving in de onafhankelijke journalistiek teweeggebracht. Iedereen kan tegenwoordig zijn eigen journalist zijn en zijn eigen doelgroep kiezen en bedienen. Dat is op zich goed. Dat is democratie pur sang. Maar de initiatiefnemers van de sociale media hebben een hele andere agenda, die kennen namelijk geen gedeeld of algemeen belang, die kennen alleen maar eigenbelang. 

Aan onafhankelijkheid hebben ze een broertje dood. Ze sleutelen aan de algoritmen om te bepalen welke visies en opvattingen wel aandacht krijgen en welke niet. Dat doet Elon Musk met zijn X en Marc Zuckerberg met zijn Facebook. Amazon-oprichter Jeff Bezos voegt er als eigenaar van The Washington Post nu een nieuw strijdtoneel aan toe. Hij heeft deze week namelijk bepaald dat op de opiniepagina van de krant alleen nog maar positief over persoonlijke vrijheden en over de vrije markt geschreven mag worden. Dat wil zeggen: neoliberalisme als heersende staatsreligie. Voor andere meningen is geen plaats meer.

De techmiljardais voeren hun strijd op twee niveaus. In de eerste plaats zien zij mensen als niet meer dan databundels. Zij weten precies wat de voorkeuren en angsten van hun gebruikers zijn. Door van neurowetenschappen gebruik te maken weten ze hen tot slaaf, dat wil zeggen tot verslaafde te maken en ze te laten denken, stemmen en kopen wat ze willen. 

Daarnaast hebben veel van de techmiljardairs een bias: zij zijn voor het beginsel van persoonlijke vrijheid, maar niet per definitie voor het beginsel van democratie. Want democratie staat de noodzakelijke snelheid in de weg die de uitdagingen van onze tijd van ons vragen. Het ordeningsmodel dat men bepleit en dat in Sillicon Valley populair is, staat bekend als effectief accelerationisme.

Dat is een jonge filosofische beweging die een uitgesproken pro-technologische houding propageert. De voorstanders geloven dat onbeperkte technologische vooruitgang (vooral gedreven door AI) een oplossing is voor universele problemen zoals armoede, oorlog en klimaatverandering. Ze zien zichzelf als een tegenwicht voor de meer voorzichtige opvattingen over technologische innovatie, zoals de Post-Growth of de-groei beweging (in europa). Ze plakken deze en andere tegenstanders denigrerende etiketten op als “doemdenkers” of “decels” (afkorting van decelerationisten).

De beweging van effectief accelerationisme heeft een utopische ondertoon en stelt dat mensen sneller moeten ontwikkelen om hun overleving te garanderen. De oprichters, onder wie Guillaume Verdon, zien het als een manier om “de volgende evolutie van bewustzijn in te luiden, waarbij ondenkbare levensvormen van de volgende generatie worden gecreëerd”. Hoewel effectief accelerationisme is beschreven als een randbeweging, heeft het in 2023 groeiende aandacht en zichtbaarheid gekregen.

Divergentie VS en Europa 

In Europa is men nog lang niet zover. Integendeel. Daar lijkt de weerstand tegen het transhumane denken van mensen als Elon Musk juist sterk toe te nemen. Het Europese humanisme beleeft een revival. Sterker nog: zijn aanhang lijkt te groeien. Bovendien neemt de discussie over de schaduwzijden van sociale media sterk toe. Het draagt bij aan eenzaamheid, atomisering en vijanddenken, terwijl het bovendien de gemeenschapszin dreigt te ondermijnen. Het is kortom niet alleen een ziekmakende technologie, het is vooral ook een ziekmakende ideologie.

Het lijkt erop dat Europa en de Verenigde Staten in sneltreinvaart uit elkaar groeien, doordat ze voor dezelfde problemen andere oplossingen formuleren. De rol van de techmiljardairs in het neoliberale, transitionele denken van president Donald Trump, zet het conflict op scherp. 

Democracy dies in darkness, zoals als beginsel dagelijks op de voorpagina van The Washington Post is te lezen. Dat gevaar is acuut nu duidelijk wordt dat de eigenaren van onafhankelijke media, zoals Jeff Bezos, laten zien dat het algemeen belang moet wijken als het persoonlijk belang - zijnde het zakelijk belang - gevaar loopt. Sterker nog, zij ondersteunen zelfs het hoogverraad dat de president pleegt op de Amerikaanse grondwet die in 1787 door de founding fathers is opgesteld.

Beluister de podcast over dwanggroei met Kees Cools en Liesbeth Feikema