‘De eigendomclaim was het begin van de ellende’

In het kort:

• Ooit deelden leden van een groep gemene gronden en andere hulpbronnen.
• Maar de “gatekeepers” grepen het eigendomsrecht, net als met digitalisering nu.
• Nu zien we een nieuwe escalatie: uitsluiting van Rusland van betalingssysteem Swift.

De gemene gronden, ook wel “commons” genoemd, zijn een ankerpunt in de Europese geschiedenis. Ze dateren uit de tijd dat wederkerigheid nog een deugd was van in een gemeenschap met elkaar verbonden mensen, waardoor de gronden beschikbaar werden gesteld voor gemeenschappelijk gebruik. Maar toen de verlokkingen van het kapitalisme zich in de hoofden van mensen nestelden, werd de “commoners” gaandeweg het gebruiksrecht ontzegd.

De landeigenaren gingen er uitsluitend zelf nog gebruik van maken, bij voorbeeld om schapen te houden om wol te leveren aan de textielindustrie. Dat maakte een deel van de oorspronkelijke gebruikers van die gronden brodeloos. Zij verhuisden noodgedwongen naar de stad om in de fabrieken van de (grond)bezitters te werken. Vervreemding en sociale onrust waren er het gevolg van. Het zou bijdragen aan de arbeidersbeweging in de 19^e en eeuw.

Opgesloten in het spiegelpaleis van het eigen-ik

De strijd om de commons is in onze tijd terug van weggeweest. Het kent wel een ander jasje: het gaat niet meer om het gebruik van de vruchtbare grond, maar om toegang tot het world wide web, waar de uitwisseling van gedachten, meningen en ideeën én de omhoog gestoken duimpjes in belangrijke mate bijdragen aan de identiteit van mensen. De waarde van het connected-zijn is moeilijk in geld uit te drukken. Maar één ding is zeker: als je er geen deel meer van zou mogen zijn, dan kan dat hevige zielenpijn veroorzaken. Dat blijkt wel uit het feit dat wereldwijd meer dan 5 miljard mensen actief zijn op Facebook, Instagram, Apple en Google.

Hoewel veel gebruikers het in hun dagelijkse gebruik niet beseffen, kent de toegang tot het web per definitie een prijs. Dat is verlies van autonomie en privacy. Want het gebruik dat je van het platform maakt, wordt minitieus gevolgd, de data wordt opgeslagen, profielen worden aangemaakt en ingericht. De informatie die je krijgt, is op basis van je zoekgedrag in vergaande mate gepersonaliseerd. Feitelijk ben je opgesloten in de “echo chamber” van gelijkgestemden. Het is een spiegelpaleis waar de identiteit van je eigen-ik voortdurend wordt bevestigd.

De reden is dat je als gebruiker niet meer bent dan een ‘databundel’, die platforms als Google en Facebook tegen hoge tarieven verkopen aan adverteerders. Het maakt dat de digitale wereld, net als de gemene gronden van weleer, een wereld van de “gatekeepers” en van de “gatekept” is geworden, dat wil zeggen de één bepaalt tegen welke voorwaarden de ander op zijn ‘gronden’ mag meedoen. Het netwerkeffect dat van die wereldwijd opererende platforms uitgaat is zo groot, dat het maakt dat de gatekeepers rijker en machtiger zijn dan koningen en pausen ooit zijn geweest.

Strijd om commons speelt nu ook tussen landen

Nu krijgt de wereld van gatekeepers en gatekept een nieuwe dimensie: het zijn niet langer alleen marktpartijen, maar ook staten die zich van de macht van in- en uitsluiting bedienen. Dat gebeurde in antwoord op de Russische aanval op de Oekraïne, in februari 2022. De reactie van het Westen liet maar enkele dagen op zich wachten: het legde sancties op aan president Poetin, zijn land en zijn naaste vazallen. Ze werden gestraft middels economische uitsluiting.

Tegoeden werden bevroren, vrijheid tot reizen aan banden gelegd, de superjachten van de met Poetin heulende oligarchen letterlijk aan de ketting gelegd. Maar veelal zijn dergelijke sancties niet erg effectief – in ieder geval niet als het doel is om het leed van de bevolking in Oekraïne te beëindigen, of zelfs maar te reduceren.

De belangrijkste maatregel die het Westen, onder aanvoering van de Verenigde Staten, heeft genomen is zonder twijfel de uitsluiting van Rusland van het wereldomspannende digitale betalingssysteem Swift, waarvan landen wereldwijd gebruik maken. In het verlengde daarvan zijn ook de buitenlandse deviezenreserves van Rusland bevroren. Het gevolg was aanvankelijk een forse daling van de roebel en mogelijk een economische krimp en stagflatie.

Hoe verwerpelijk de Russische aanval op buurland Oekraïne ook is, het uitsluiten van landen van een wereldomspannende infrastructuur als Swift is gevaarlijk. Het kan gepaard gaan met deglobalisering, vijanddenken en afnemende efficiency. Zo werkt Rusland inmiddels met China en andere landen aan een alternatief betalingssysteem voor Swift. Landen als Rusland en China, maar ook andere staten, zoeken al langer naar mogelijkheden om onder het Amerikaanse juk uit te komen.

Het is vooral de positie van de dollar als reservevaluta van de wereld die de VS ongekende financiële, economische en machtspolitieke voordelen geeft en de anderen tot gatekept maakt: je mag meedoen, maar alleen op basis van de regels die de ander, in dit geval de VS, stelt. Veel staten gruwen daar van, zeker als men ook nog de les gelezen wordt over aangelegenheden als mensenrechten.

‘Er is geen frontlijn meer’

De weerzin tegen de Amerikaanse hegemonie wordt inmiddels breed gedeeld, vooral in het Midden-Oosten, Centraal-Azië en Azië-Pacific. Een succesvol verzet is niet op voorhand onmogelijk. Want de VS zijn niet onaantastbaar. Het land is blijkens de studie The Changing World Order van Ray Dalio over zijn hoogtepunt heen en wordt subtiel uitgedaagd. Dat gebeurt zowel met economische oorlogsvoering als met politieke ondermijning. Tegelijkertijd bouwen China en Rusland hun exposure naar Amerikaanse staatsobligaties af, wat de dollar zwakker maakt. Tevens proberen ze de controle te krijgen over goud, energie en grondstoffen, alsook over de toeleveringsketen in de wereld.

Daarnaast is er mogelijk ook sprake van subversieve aanvallen, middels cyberaanvallen, zoals de Russische interventie in de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016; terwijl de oorlog in Oekraïne gepaard gaat met een omvangrijke, en al dan niet bedoelde vluchtelingencrisis in Europa. En, last but not least, zet Rusland naar eigen willekeur en goeddunken de gasleveranties aan Europa aan of uit. Hiervan kan een recessie, en bij een strenge winter, zelf sociale onrust en oproer in Europa het gevolg zijn.

Joshua Cooper Ramo, auteur van The Seventh Sense, waarschuwde in 2016 al voor een dergelijke hybride oorlog: ‘In een volledig door internet verbonden wereld is er geen frontlijn meer. Overal kan het een slagveld zijn. Het betekent niet alleen het einde aan het onderscheid tussen plaatsen van vrede en oorlog, maar ook dat er een einde komt aan het idee dat er een onderscheid zou zijn tussen perioden van vrede en oorlog. Het netwerk is altijd actief, en dat betekent dat het risico er ook altijd is.’

Van het ene naar het andere tijdvak

De oorlog in Oekraïne staat dan ook niet op zichzelf. Het is slechts een etappe in een langjarig conflict, dat hoort bij het type crises dat plaatsvindt als de wereld de overgang maakt van het ene naar het andere tijdvak. Dat zijn perioden van chaos waarin het om waarden en principes, maar vooral ook economische- en politieke belangen gaat, zoals macht. Het is een nieuwe escalatie in de strijd om de commons, dat wil zeggen om de toegang tot grondstoffen, tot kennis en technologie, maar ook om de toegang tot wereldwijde infrastructuur als Swift.

Tegen de achtergrond van deze dreigende escalatie wordt duidelijk hoe belangrijk de verdediging van de gemene gronden, met hun gedeelde gebruiksrechten, is. De Franse verlichtingsdenker Jean-Jacques Rousseau waarschuwde al in 1754 in een essay dat het ontstaan van eigendomsverhoudingen hét sleutelmoment van de menselijke zondeval is:

‘De ware grondlegger van de burgerlijke maatschappij: dat was hij die als eerste  een stuk grond omheinde, zich verstoutte te zeggen ‘Dit is van mij’, en onnozelaars trof die hem geloofden. Hoeveel misdaden, oorlogen, moordpartijen, ellende en verschrikkingen zouden het mensengeslacht niet bespaard zijn gebleven als iemand toen de palen had uitgerukt of de gracht had dichtgegooid, en zijn medemens had toegeroepen: ‘Luitster niet naar deze bedrieger; jullie zijn verloren als jullie vergeten dat de vruchten van de aarde van iedereen zijn en dat de waarde van niemand is.’ Maar kennelijk was de ontwikkeling toen al op het punt gekomen dat de zaken niet meer konden blijven zoals ze waren (bron: The Dawn of Everything).

The problem of Twelve

In velerlei opzicht gaat de wereld door een allesbepalende fase in zijn ruim 4,5 miljard jaar oude bestaan. Mede door snelle technologische ontwikkelingen, zoals het eerder genoemde netwerkeffect en de opkomst van een surveillance staat, nemen de machts- en vermogensverschillen exponentieel toe. Dat geldt zowel voor autocratieën als voor op neo-liberalisme geëvolueerde democratieën. Zo heeft de rijkste 10% van de wereldbevolking inmiddels meer dan de helft van de mondiale rijkdom in handen.

De wetenschapper John Coates waarschuwde in een beroemd geworden essay The Problem of Twelve uit 2018 zelfs dat binnen afzienbare tijd de macht in het Amerikaanse bedrijfsleven in handen zal zijn van slechts 12 mensen! Een snipper van dat onrecht was in het verleden al voldoende om de “gatekept” tot een revolutie aan te zetten.

Karl Marx, auteur van Das Kapital, waarschuwde in de 19e eeuw dat het kapitalisme gepaard zou gaan met een accumulatie van bezit, monopolievorming en toenemende ongelijkheid. Hij draait zich, bij de huidige ontwikkelingen, waarschijnlijk om in zijn  graf.

Schilderij: Anton Mauve, Sheep Grazing in an Open Field (1838–1888), Museum of Fine Arts, Boston.