BV Nederland is moreel bankroet, tijd voor nieuw concept

In het kort:

• Corona toont noodzaak van maatschappelijk debat over marktwerking en publieke diensten.
• ‘High trust-samenleving is steeds meer op het spel gezet.
• Vertrouwen is de basis voor stabiliteit en economische welvaart. 

Begin jaren negentig sloop een nieuw woord de kolommen van het FD binnen: de BV Nederland. Dat woord gaf de veranderende tijdgeest goed weer. Nederland moest je niet langer zien als een natie, dat wil zeggen als een gemeenschap van gedeelde waarden, maar als een bedrijf met klanten en concurrenten.

Dat gebeurde nadat het Rijnlandse stakeholders-denken plaats had gemaakt voor het Angelsaksische aandeelhoudersdenken. Voor die paradigmawisseling werden we ontvankelijk door economen als Milton Friedman en Friedrich Hayek en door politici als Margaret Thatcher en Ronald Reagan – en niet te vergeten door Jacobse & Van Es, de Haagse jongens van De Tegenpartij, die de tijdgeest muntten met: ‘Geen gezeik, iedereen rijk, samen voor ons eigen.’

Aftrap voor een revolutie

Het was de aftrap voor een revolutie: gelijkheid maakte als kernwaarde plaats voor (individuele) vrijheid; de PvdA wierp zijn ideologische veren af en ging met de liberalen een paarse coalitie aan. De communis opinio was dat de publieke dienstverlening het beste kon worden overgelaten aan de markt. Later kwam daar de participatiemaatschappij bij: de burger werd zelf verantwoordelijk voor zijn slagen en (on)geluk – ‘samen voor ons eigen’.

Inmiddels zijn we een kwart eeuw verder en een illusie armer: de BV Nederland is  bankroet. Een zwarte zwaan vloog in de raderen van het systeem en legde daarmee grootschalige morele schade bloot. De zwaan bracht het coronavirus mee dat het zelfbedrog van de politiek toont. Een land besturen als een bedrijf lukt alleen in een Goldilocks-scenario, een economie die in een ideale vorm is. Dan is sprake van stabiele groei en nagenoeg volledige werkgelegenheid. Om met het gelijknamige sprookje te spreken, het is not too cold, not too hot, just good. Maar zodra dat just good wordt ondermijnd, blijkt dat de keizer geen kleren draagt.

Concreet: overheidsdiensten krijgen zoveel budget van een kabinet dat er sprake is van een vermeend optimum in de prijs-kwaliteitsverhouding. Zo kunnen zorginstellingen de ic-afdelingen  blijven runnen bij kortstondige, beperkte piekperioden. Maar als er sprake is van een pandemie wordt de belasting snel kritisch en dreigt zelfs een implosie van het complete zorgstelsel. De overheid wil dat laatste kost wat kost voorkomen, omdat zorg, onderwijs en veiligheid de pijlers onder haar legitimiteit zijn. Als zij die verliest, verliest zij mogelijk zelfs haar aanspraak op het geweldsmonopolie. En dan zijn de rapen gaar.

Autonomie van de mens

In een existentiële crisis wordt alles dan ook vloeibaar. Zelfs één van de grootste verworvenheden van de Nederlandse historie: de autonomie van de mens. Dat grondbeginsel betekent dat burgers in dit land keuzevrijheid hebben, zeker waar het gaat om de soevereiniteit van hun eigen lichaam.

Een bijeffect is dat de ic’s weer versneld volstromen, want twee derde van de opgenomen corona-patiënten zijn ongevaccineerde burgers. Om code zwart te vermijden, is de bevolking opnieuw opgeroepen tot naleving van een zwik regels. Als die oproep strandt, ontkomt het kabinet niet aan een Salomonsoordeel – bijvoorbeeld dat gevaccineerden (en reguliere patiënten) voorgaan op de ic’s.

Lukt het om die moeder aller crises af te wenden, dan is het hoogste tijd voor een maatschappelijk debat over marktwerking en de fundamentele betekenis van publieke dienstverlening. Want deze crisis legt bloot dat in Nederland sprake is van twee parallelle werkelijkheden: het collectieve belang versus het individuele belang, ofwel de verzorgingsstaat versus de vrijheidsstaat.

Vertrouwen voor de een, wantrouwen voor de ander

Die ontstane samenleving kun je inderdaad als een BV zien, met burgers die het geld verdienen en met burgers die het gemeenschapsgeld ontvangen. Kortom, als een balans van activa en passiva. Daar kun je ook verschillende benaderingen voor formuleren: vertrouwen voor de een, wantrouwen voor de ander. In de praktijk gebeurt dat ook. De toeslagenaffaire laat zien dat burgers ten onrechte zijn weggezet als fraudeur. Daarmee heeft het kabinet veel van zijn morele gezag verspeeld, wat problematisch is nu het een appèl doet op de solidariteit van burgers om zich alsnog te laten vaccineren.

Het denken in termen van een land als een BV met baten en lasten, kunnen wantrouwen en vijandigheid tot de sluitposten van dat beleid maken. Daarmee wordt de high trust-samenleving steeds verder op het spel gezet, terwijl Nederland daar nu juist zijn stabiliteit en zijn economische welvaart aan ontleent.

Kortom, hoogste tijd om het concept van de BV Nederland los te laten en terug te keren naar dat van de natie, waarin voor iedereen plaats is die op een positieve wijze wil bijdragen aan de samenleving.

Gepubliceerd in Het Financieele Dagblad, 3 december 2021.

Kunstwerk: Ushering in Banality (1988). Kunstenaar: Jeff Koons, Stedelijk Museum, Amsterdam.