BTW-verhoging Wilders-coalitie raakt ook “actief burgerschap”

In het kort: 

• Wilders-coalitie wil BTW op boeken verhogen van 9 naar 21% in 2026.
• Laat politiek niet aan politici over en stimuleer actief burgerschap en kritisch denken.
• De BTW-verhoging schaadt de wederzijdse verrijking en daarmee de dialoog.

Het is me nog nooit overkomen, maar dit keer was het raak: het was een regeerakkoord dat mijn gedachten ontvoerde naar de hebzuchtige huishoudster, Therese Krumbholz. Zij figureert in de meesterlijke roman Het Martyrium van Elias Canetti. Daarin gaat de volledige bibliotheek met 25.000 boeken van sinoloog Peter Kien in vlammen op. 

De samenhang tussen het zogenoemde Hoofdlijnenakkoord van de beoogde regeringscoalitie van PVV, VVD, NSC en BBB en Therese Krumbholz is de volgende: het kiezersvolk heeft zich door PVV-leider Geert Wilders laten verleiden door mee te gaan in de bagatellisering van zijn extreme opvattingen en beledigingen aan het adres van minderheden, andersdenkenden en -gelovigen. 

Die handelswijze deed me denken aan de manier waarop de eenkennige Peter Kien zich in Het Martyrium door Therese Krumbholz laat verleiden. Kien krijgt gevoelens van genegenheid en misschien zelfs wel van liefde voor haar, als hij meent dat zijn huishoudster met grote zorgvuldigheid de boeken in zijn geliefde bibliotheek afstoft. 

Maar als hij zich eenmaal door haar tot een huwelijk laat overhalen en zij van de inzegening thuiskomen, dan is het eerste dat zij doet een stapel boeken van een stoel op de vloer laten ploffen. Als zij vervolgens pontificaal op die stoel gaat zitten, versteent sinoloog Kien en beseft stante pede dat hij met het huwelijk een grote, dramatische fout heeft gemaakt. 

Verwarring, wantrouwen, chaos

Als ze eenmaal getrouwd zijn, is Kien doodsbenauwd voor zijn huwelijksplichten en heeft Therese binnen de kortste keren het heft en het grootste gedeelte van de woning in handen genomen.’

In deze roman, door Canetti op 25-jarige leeftijd (!) geschreven, ‘begrijpt niemand elkaar, spreekt iedereen langs elkaar heen en wantrouwt elkaar. En mochten ze elkander eens wél begrijpen, dan is het omdat ieder andermans overwegingen en handelingen uitlegt zoals hij of zij het wil zien en het hem of haar het beste uitkomt,’ analyseert Bart Hageraats in een recensie in het literaire tijdschrift Bbzlletin.  

Het boek doet in menig opzicht denken aan de verwarring, het wantrouwen en de chaos die de formatie van het kabinet rond PVV-leider Wilders kenmerkt. Maar vergis je niet: achter de chaos houden zich opvattingen verborgen die samenleving en democratie eerder zwakker dan sterker zullen maken. Dat geldt voor het aangekondigde voornemen om de BTW op boeken, kranten en andere mediaproducten per 2026 te verhogen van 9% naar 21% – dat zou het hoogste percentage van heel Europa zijn (kader) en dat komt dan ook niet uit de lucht vallen voor de man die journalisten als “tuig van de richel” bestempelt. 

Het is een bezuinigingsmaatregel die niet alleen de media, maar ook mensen treft die zowel financieel als intellectueel moeite hebben om de snelheid van maatschappelijke, economische en technologische veranderingen bij te houden. Juist voor hen is de toegankelijkheid van media van groot belang. Dat geldt zowel voor de kwaliteit als de prijs van de informatie. 

De ondermijning van het kritisch denken 

De Koninklijke Boekverkopersbond (KBb) en de stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) zijn dan ook zeer bezorgd over de voorgenomen BTW-verhoging. Behalve tot een prijsverhoging en een daling van de verkoop, zet het de leesvaardigheid in Nederland verder onder druk. En dan te bedenken dat notabene in het  gepresenteerde Hoofdlijnenakkoord staat dat leesvaardigheid absolute prioriteit krijgt en ook het bevorderen van de Nederlandse taalvaardigheid een kerntaak wordt van de Hoger Onderwijs kennisinstellingen.

Angela Stoof, transitiepsycholoog en schrijfster van het dezer dagen te verschijnen boek Perspectief, wijdt aan het belang van kritisch denken veel wijze woorden. Zij spreekt van “nataliteit”, wat zoveel betekent als ‘de geboortelijkheid van de mens’. 

Zij haalt in de inleiding van haar boek Hannah Arendt aan, de filosoof die heeft geschreven dat de mens namelijk twee keer wordt geboren. De eerste keer is een fysieke geboorte, die toont wat we zijn. Daarna volgt een geboorte die laat zien wie we zijn. Hierbij gaat het om ons handelen. Dat is de mens die heeft nagedacht, verantwoordelijkheid voelt en – door te handelen – zichzelf onthult. 

‘En daarmee kunnen we iets nieuws in gang zetten, in het openbare domein van politiek, cultuur en samenleving. Elke keer opnieuw.’ Dit thema van ‘iets nieuws beginnen’ is voor Arendt een kernthema. Een nieuw begin heeft bij Arendt een existentiële dimensie. ‘De mens maakt niet alleen een nieuw begin, maar is een nieuw begin. De mens die handelend de wereld tegemoet treedt, iets nieuws aanvangt en zich daarin als een unieke mens laat zien ten overstaan van anderen, is mens. Als we als mens niet op deze manier in beweging komen, dan zijn we eigenlijk maar voor de helft geboren,’ schrijft Stoof in haar boek Perspectief. 

De mens die een nieuw begin maakt, is niet een vanzelfsprekend - allerminst. ‘We moeten er iets voor doen: we moeten diepgaander over onszelf en de wereld nadenken. Arendt noemt dit ook wel het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn. Een kritisch bewustzijn is een voorwaarde om hoopvol te kunnen handelen.’ 

Eerst het bewustzijn, dan het handelen 

Stoof legt uit dat het woord “kritisch” komt van het Oudgriekse woord kritikos, dat zoveel betekent als ‘in staat zijn om te onderscheiden’. Een kritisch bewustzijn heeft dus niet zozeer te maken met een negatieve of afkeurende houding, maar met het vermogen om alle facetten van een kwestie of een probleem te onderzoeken. We onderzoeken bijvoorbeeld onderliggende aannames of waarden die met de kwestie verweven zijn. We verduidelijken doelen, wegen belangen, evalueren bewijs en formuleren mogelijke conclusies. Het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn is dan ook iets heel anders dan het hebben van een mening, aldus Stoof.

Een mening komt snel tot stand, maar een kritisch bewustzijn vraagt om traagheid en zorgvuldige overweging. Iedereen kan een mening hebben, maar bij een kritisch bewustzijn gaat het erom dat we als moreel volwassen persoon verantwoordelijkheid nemen voor onze gedachten, vervolgt ze. Het verlangt een bepaalde mate van rust nodig. ‘Een kritisch bewustzijn ontwikkelen we niet wanneer we in beslag worden genomen door de waan van de dag. We moeten ons daar dus op de een of andere manier van losmaken, iets dat vooral ingewikkeld is wanneer de urgentie of de belangen groot zijn, of wanneer de emoties hoog oplopen.’

Nataliteit gaat dus om twee dingen, schrijft Stoof in Perspectief: enerzijds het ontwikkelen van een kritisch bewustzijn, en anderzijds het van daaruit in beweging komen en handelen. Dit laatste krijgt bij Arendt vaak de vorm van je uitspreken in de publieke ruimte. Voor haar heeft dit alles te maken met politiek. 

Laat politiek niet aan de politici over

Van Hannah Arendt komt de belangrijke waarschuwing dat “politieke kwesties veel te belangrijk zijn om aan politici over te laten”. Ze pleit voor een actief burgerschap waarin kritisch denken en een open dialoog centraal staan. Daarbij gaat het niet om geleerdheid of filosofische discussies, maar om doodgewone menselijkheid. ‘Het gaat erom dat we met elkaar delen wat ons raakt, ontroert en verontwaardigt, waarnaar we verlangen, waarvan we dromen, wat ons uit onze slaap houdt. Dit is een basis voor wat Arendt “zuiver menselijke saamhorigheid” noemt,’ aldus Stoof.

Met andere woorden: de verhoging van de BTW op boeken etc schaadt niet alleen de kans op (inhoudelijke en geestelijke) verrijking, maar tast ook het burgerschap aan en het vermogen om als burgers in dialoog met elkaar te komen. Dat laatste ligt al jaren onder vuur en maakt dat veel mensen zich vervreemd voelen tot medemens en samenleving. 

‘Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het,’ schreef de Nederlandse historicus Johan Huizinga in 1935 bij het verschijnen van Canetti’s boek Het Martyrium - en zo is het.