Alleen nog werken, de rest laat je over aan de drukknop

Volgens het kabinet-Schoof hebben we een groot probleem in Nederland, zijnde een personeelstekort. De oplossing: twee of zelfs drie banen in plaats van één. De rest laat je over aan de drukknop.

Toen ik dat las, dacht ik aan de op zaterdag steevast door gegoede wijken rijdende auto’s van Picnic en van Albert Heijn, met de slogan “Druk, druk, druk, en toch je koelkast gevuld”. Van dergelijke slogans krijg ik toch altijd een wat verdrietig, maar ook opstandig gevoel. 

Steeds meer wordt uit onze handen genomen, steeds meer initiatief wordt ons ontnomen. Dat geldt voor de boodschappen van Albert Heijn, maar dat niet alleen: de algemene trend is dat steeds meer transacties via digitale platforms verlopen. De volgende stap is ook heersende praktijk aan het worden, zijnde de vervanging van mensen door chatbots. Zo wordt je bij de Nederlandse Spoorwegen (NS) alleen nog maar door AI-robots te woord gestaan, zo heb ik me laten vertellen. 

Een digitale verwenningsruimte 

We leven in wat een “digitale verwenningsruimte” wordt genoemd. Maar is dat wel zo? En wat doet dat met ons mensen? Erich Fromm, de beroemde filosoof en psychoanalyticus, schreef in 1955 in het boek De zelfstandige mens dat Kodak al aan het einde van de 19e eeuw de slagzin voerde “U drukt op de knop, wij doen de rest”. Sindsdien, zo Fromm, leven we in toenemende mate in de wereld van het ’drukknopmachtsgevoel’. Dat heeft zich in de loop der decennia ontwikkeld tot de wereld waarin we nu leven. Het op een knopje drukken is de evolutie geweest van een scheppende activiteit die gaandeweg is ingeruild voor passieve consumptie, zoals Tom Grosfeld vorig jaar in De Groene schreef. 

’De knop’, schrijft hij, ’staat symbool voor de hedendaagse belofte van de technologie: de mens bevrijden van als-ten; als vrijheid, autonomie, zelfonderzoek en verantwoordelijkheid. Niet alleen de lichamelijke, maar ook de cognitieve, naar binnen gerichte inspanning wordt gewisseld voor gemak. De bijbehorende slagzin luidt dan ook: ’Soms is niet kiezen de beste keuze’.’

Een wrijvingsvrij leven is de norm

Het gevolg is dat allerlei ervaringen en praktijken op afroep voor ons beschikbaar zijn. Het is een beginsel waarop onze consumptiecultuur is gebouwd, maar natuurlijk ook nog veel verder gaat. De gemaksbelofte van de technologie maakt dat ook ons denken aan het veranderen is. Gevolg, zegt Grosfeld, we weten niet meer hoe ploeteren en zwoegen moet. Want een efficiënt en wrijvingsvrij leven is de norm geworden. Daardoor ervaren we ook minder autonomie, eroderen onze vaardigheden en nemen de mogelijkheden af om nieuwe kennis en ervaringen op te doen. 

Silicon Valley heeft in die evolutie al zijn keuze en zijn beleid bepaalt: met algoritmen, kunstmatige intelligentie en big data wordt ons de keuzemogelijkheid toenemend uit handen genomen. We zijn ’databundels’ geworden, die met neurowetenschappen onophoudelijk worden gemanipuleerd. Eenzaamheid is er één van de gevolgen van. Filosoof Hannah Arendt sprak al decennia geleden van de atomisering van de mens. 

Elon Musk gaat met zijn bedrijf Neurolink nog een stap verder: implanteer een chip in je hersenen, waardoor je rechtstreeks met de computer kunt communiceren. Dat zal het kabinet aanspreken: je hoeft nergens meer aan te denken. Het enige wat nog van je wordt gevraagd is die twee of drie banen te gaan doen, die bedrijfsleven en overheid voor jou in gedachten hebben.