Het is de hoogste tijd om een derde weg te vinden naast staat en markt. Dat zou een associatieve bestuurslaag kunnen zijn. Daarin zouden “gewone mensen”, naast markt en staat, een belangrijke rol kunnen spelen.
Dat zei Bas van Bavel, hoogleraar Transities van Economie en Samenleving aan de Universiteit van Utrecht. Hij sprak maandag, naast Kim Putters, hoogleraar en voorzitter van de Sociaal Economische Raad (SER), op de eerste jaarlijkse bijeenkomst van Kathedralenbouwers.
Dat is een nieuw initiatief waarin de Universiteit van Tilburg en de Technische Universiteit van Eindhoven in samenwerking met werkgeversvereniging VNO/NCW Brabant/Zeeland een nieuw perspectief willen bieden voor de samenleving, naast markt en staat. Aanleiding is het besef dat het bestel piept en kraakt als gevolg van grote sociale en technologische veranderingen.
Van Bavel (midden op de foto), die auteur is van het bekroonde boek De onzichtbare hand, denkt dat het associatieve bestuur te vergelijken is met het poldermodel dat in de jaren ’90 van de vorige eeuw min of meer is afgebroken. Dat is gebeurd op ideologische gronden, wat – naar nu blijkt – ten koste is gegaan van het maatschappelijk belang van brede welvaart.
‘Neerwaartse druk op de lonen’
‘We dachten dat we een onpartijdig systeem hadden, waar iedereen de vruchten van kon plukken. Maar het is anders gelopen. De markt heeft haar eigen dynamiek. De grote vermogens groeien, er is sprake van monopolies en van neerwaartse druk op de lonen. Als gevolg hiervan daalt de koopkracht, is er sprake van minder investeringen in de reeële economie en van minder groei van de arbeidsproductiviteit’, zegt de hoogleraar in zijn betoog.
Van Bavel haalt een voorbeeld aan van een grote onderneming die voedselpakketten uitdeelde aan mensen die het moeilijk hebben. Hij zegt dat hij de vraag voorlegde aan de directie waarom men de lonen niet verhoogde en kreeg daarop het antwoord dat dat niet kon, vanwege de sterk concurrerende markt waarin men opereert.
Het voorbeeld onderstreept hoe dominant de markt is en hoe moeilijk het staatsbestel het mede daardoor heeft. Zo is ondermeer de inhoudelijke kennis van (rijks)ambtenaren uitgehold, mede doordat taken en projecten zijn overgedragen aan consultants. Daarom is het goed om, gelet op alle uitdagingen van onze tijd, de positie van de maatschappij te versterken. Dat kan door het burgerinitiatief te stimuleren, zegt hij.
Situatie vergelijkbaar met 1900
Van Bavel vergelijkt de situatie van nu met de periode rond 1900, toen lagere inkomens nauwelijks toegang hadden tot onderwijs en zorg en er ook sprake was van een dominante markt. Later heeft dit tot de komst van coöperaties geleid, zowel in de landbouw als in de woningbouw en dat had een gunstig effect op de brede welvaart. Van Bavel denkt dat met de terugkeer van een associatief systeem beter kan worden geanticipeerd op de grote uitdagingen van deze tijd.
Zo is de basis voor de Gouden Eeuw van de Republiek der Verenigde Nederlanden gelegd in de late Middeleeuwen, toen gewone mensen gingen samenwerken in de gilden, waterschappen en de besturen van de gemene gronden, zegt hij.
‘De overheid kan het niet alleen’
Kim Putters (rechts op de foto), behalve SER-voorzitter ook hoogleraar Brede welvaart aan de Universiteit van Tilburg, zei in zijn bijdrage aan de bijeenkomst grote maatschappelijke uitdagingen te zien, vooral met het oog op de brede welvaart. Hij vindt dat er een nieuw sociaal contract moet komen en daarvoor moet men in dialoog met elkaar gaan. Hij ziet namelijk grote uitdagingen op velerlei terrein, die niet alleen door de overheid kunnen worden opgelost.
Hij stelde in zijn bijdrage aan de middag dat hij binnen de SER al geruime tijd bezig is om aan nieuwe overlegstructuren te werken met het doel de samenwerking
te verbreden. Zo wordt gewerkt aan een breder draagvlak naast de werkgeversorganisaties, de vakbonden en kroonleden die in dit reguliere overleg vertegenwoordigd zijn. Daarbij gaat het onder meer om zelfstandigen zonder personeel (ZZP’ers) en jongerenorganisaties. Putters denkt dat de overlegtraditie van Nederland sterk kan bijdragen aan het aanpakken van de uitdagingen van onze tijd.
De vraag in onze geïndividualiseerde samenleving is of er bij de herinrichting van de maatschappelijke orde bereidheid is en blijft tot het delen van vrijheid, maar ook van onze brede welvaart en van de macht. En hoe we dat doen, met welke spelregels, zoals Bas van Bavel uiteenzette. In de kern gaat dat over ons ‘sociaal contract’, dus wat we van elkaar en van de overheid mogen verwachten, bijvoorbeeld in termen van solidariteit, bescherming en vrijheden.
Putters: ‘We moeten daartoe de regels van onze verzorgingsstaat en democratische rechtsorde steeds munten. Het is de hoogste tijd om dat weer in de steigers te zetten en het sociaal contract te vernieuwen met een verhaal over onze samenleving en economie van de toekomst. Ik ben overigens hoopvol over de studenten, want de passie om aan een meer duurzame en inclusieve samenleving bij te dragen is groter dan ik in jaren als docent heb meegemaakt. Maar we moeten het wel in meer dialoog met elkaar doen.’
Uitstel dreigt Nederland te verlammen
Putters stelde dat veel problemen te lang vooruitgeschoven zijn en uitgegroeid tot crises die Nederland dreigen te verlammen. Er is echter een lange termijn perspectief nodig om de enorme uitdagingen aan te kunnen op het gebied van het klimaat, biodiversiteit, de energietransitie, digitalisering, vergrijzing en migratie, toename van sociale ongelijkheid, onbehagen en polarisatie, politieke versnippering en de afstand tussen politiek en samenleving, gebrek aan uitvoeringskracht en te grote complexiteit van regels. Dit kan niet alleen door de overheid worden opgepakt, maar ook niet alleen door de markt. Dit vraagt om betere samenwerking tussen het Rijk, de provincies en de gemeenten, bedrijven en groepen mensen die zich gezamenlijk inzetten, op basis van een volwassen – en daarmee bedoel ik gelijkwaardig – overleg, aldus Putters.
Hij vindt dat bij welvaart sprake moet zijn van een verbinding tussen de financieel-economische- en de sociaal-maatschappelijke en ecologische dimensie. Want zegt Putters, wat betekenen de keuzes voor mens en natuur elders in de wereld? ‘Hoe zorgen we ervoor dat onze kinderen en hun kinderen nog veilig en gezond kunnen wonen en werken? Zullen zij ons bewonderen om onze moed de systemen te veranderen? Gaan zij ons als goede voorouders zien?’
Leaving no one behind
Brede welvaart is volgens hem een gezamenlijke zoektocht en hoe gaan we dat concreet werkbaar maken. ‘Wat betekent dat de komende tijd? Vanuit goed voorouderschap zal dit moeten leiden tot keuzes voor bestaanszekerheid, onze leefomgeving, duurzame ontwikkeling en ons verdienvermogen die lastig maar ook rechtvaardig zijn, leaving no one behind. Daarbij geldt: niet alles kan, en zeker niet tegelijk, maar we zullen lusten en lasten moeten delen.’
Hij stelt dat de lange termijn weer boven de korte termijn moet worden geplaatst om te voorkomen dat Nederland verder vastloopt in het crisisdenken. Putters stelde dat er jarenlang te weinig aandacht was voor de kwaliteit van de uitvoering en de kracht van het maatschappelijk midden. ‘Het vertrouwen in instituties daalt verder. De politiek fragmenteert. Dit zet de samenleving en de maatschappelijke verhoudingen verder onder druk.’
Hij stelde dat de SER een actieve rol wil spelen in het bouwen aan de benodigde institutionele mix gericht op een duurzame kennisintensieve economie met brede participatie en representatie van sociale partners en andere belanghebbenden. ‘Hiervoor zetten we steeds meer vormen in, van dialoogtafels en enquêtes tot wellicht binnenkort burgerberaden. Essentieel is de verbinding met wat ik eerder noemde aan burgerinitiatieven, bedrijfsgemeenschappen en coöperaties. Maar eenvoudig is dat niet. Hoe bouw je daaraan in deze tijd? Willen mensen dat? Kan het nog? Hoe verhouden politiek en polder zich dan tot elkaar? Zie daar de immense opdracht als kathedralenbouwer.’
Kim Putters publiceerde eerder het boek Het einde van de BV Nederland.
Wil je op de hoogte blijven van nieuwe analyses en opiniestukken, podcasts, boekentips en nieuws schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
